สังคมไทยมักมองคนที่ทำงานเป็น ‘สแกมเมอร์’ ว่า ‘มิจฉาชีพ’ บ้างก็มองว่าพวกเขาเป็น ‘อาชญากร’ ที่พร้อมจะหลอกลวงผู้คนผ่านสายโทรศัพท์ โดยหวังว่าสักวันหนึ่งกระบวนการยุติธรรมไทยจะสามารถติดตามจับและนำตัวมาลงโทษอย่างสาสม แต่ในหลายกรณีสแกมเมอร์ต้องทำงานภายใต้ ‘สภาวะจำยอม’ เนื่องจากพวกเขาตกอยู่ในสถานะของเหยื่อที่ต้องทำงานเพื่อแลกกับการเอาชีวิตรอดในแต่ละวันบนผืนแผ่นดินประเทศเพื่อนบ้านไม่ต่างกัน
หลายหน่วยงานที่ทำงานเกี่ยวกับประเด็นการค้ามนุษย์จึงมองว่า การช่วยเหลือเหยื่อค้ามนุษย์ที่ถูกหลอกเป็นสแกมเมอร์จึงเป็นเรื่องที่ต้องเร่งดำเนินการ เพราะการช่วยเหลือครั้งนี้ไม่ได้เป็นเพียงการช่วย ‘ชีวิต’ ของใครคนหนึ่งเท่านั้น แต่กลับเป็นหนทางเพื่อตัดวงจรอาชญากรรมออนไลน์ให้ได้อย่างเป็นรูปธรรม – หนึ่งในนั้นคือ ‘มูลนิธิอิมมานูเอล’
มูลนิธิอิมมานูเอล (Immanuel Foundation) เป็นองค์กรภาคประชาสังคมที่ขับเคลื่อนและต่อสู้กับปัญหาการค้ามนุษย์ในประเทศไทย โดยหนึ่งในภารกิจสำคัญของมูลนิธิคือการช่วยเหลือเหยื่อค้ามนุษย์ที่ถูกหลอกลวงไปทำงานเป็นสแกมเมอร์ในประเทศเพื่อนบ้าน
ท่ามกลางปัญหาสแกมเมอร์ที่กำลังระบาดอย่างหนักเช่นนี้ 101 สนทนากับ จารุวัฒน์ จิณห์มรรคา รองประธานมูลนิธิอิมมานูเอล ถึงสถานการณ์การค้ามนุษย์ที่เกิดขึ้นในประเทศไทยและประเทศเพื่อนบ้าน อุปสรรคของการช่วยเหลือที่คนทำงานต้องเผชิญ ตลอดจนความหวังที่ต้องการเห็นสังคมไทยที่เข้มแข็งและโอบรับเหยื่อค้ามนุษย์ในคราบ ‘สแกมเมอร์จำยอม’ เพื่อไม่ให้พวกเขาต้องใช้ชีวิตราวกับตกนรกครั้งที่สอง
ฟังเสียงจากคนทำงานช่วยเหลือเหยื่อค้ามนุษย์ ผ่านบทสนทนาทั้งหมดได้ในบรรทัดถัดจากนี้
ในฐานะที่คุณทำงานช่วยเหลือเหยื่อค้ามนุษย์ที่ถูกหลอกไปทำงานเป็นสแกมเมอร์ในประเทศเพื่อนบ้าน สถานการณ์ ‘สแกมเมอร์’ ในปัจจุบันมีแนวโน้มอย่างไร
จากการทำงานด้านการช่วยเหลือเหยื่อค้ามนุษย์ที่ผ่านมาทำให้พบว่า จำนวนเหยื่อที่ถูกหลอกไปเป็นสแกมเมอร์โดยกลุ่มคนจีนมีจำนวนมากขึ้นและเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง มีทั้งเหยื่อชาวไทยและชาวต่างชาติ ไม่ว่าจะเป็นไต้หวัน เวียดนาม ลาว เมียนมา บราซิล โมร็อกโก เคนยา ยูกันดา กานา โดยแต่ละกลุ่มก็มักถูกส่งต่อไปยังต่างพื้นที่กัน กรณีของชาวต่างชาติมักถูกหลอกไปทำงานในพื้นที่ประเทศเมียนมา ส่วนชาวไทยก็จะถูกพาไปที่ประเทศกัมพูชา
จนกล่าวได้ว่าขบวนการสแกมเมอร์ของคนจีนกลุ่มนี้กลายเป็นหนึ่งในขบวนการค้ามนุษย์ที่ใหญ่ที่สุดแห่งหนึ่ง ยิ่งนับวันปัญหาดังกล่าวไม่ได้น้อยลง แต่กลับยิ่งทวีความรุนแรงมากขึ้นเรื่อยๆ เนื่องจากพวกเขาเริ่มทำงานหลอกลวงผู้คนอย่างระมัดระวังตัวมากขึ้น อีกทั้งยังควบคุมเหยื่อให้อยู่ภายใต้ข้อบังคับผ่านการใช้ความรุนแรงมากขึ้น ยกตัวอย่างเพื่อให้เห็นภาพ เดิมทีพวกเขาอาจยอมให้เหยื่อใช้โทรศัพท์ส่วนตัวบ้าง แต่ในปัจจุบันบางคนถูกยึดและล้างข้อมูลภายในโทรศัพท์ทั้งหมดเพื่อไม่ให้เหยื่อสามารถร้องขอความช่วยเหลือจากคนภายนอกได้
ทั้งที่สังคมไทยรับรู้ข่าวสารเกี่ยวกับ ‘สแกมเมอร์’ อยู่เป็นประจำ แต่ทำไมถึงยังมีคนที่ถูกหลอกไปเป็นสแกมเมอร์จำนวนมาก
แม้ว่าสังคมไทยจะรับรู้ข่าวสารเกี่ยวกับสแกมเมอร์เยอะมาก แต่หลายสื่อมักอธิบายเพียงว่าพวกเขาสมัครใจไปทำงานเอง ส่งผลให้สังคมมองว่าพวกเขาเป็น ‘อาชญากร’ จนมองข้ามกระบวนการที่ขบวนการทุนจีนใช้หลอกลวงคนเหล่านี้ไปทำงานเป็นสแกมเมอร์
จากการทำงานที่ผ่านมาทำให้เราเห็นว่า ขบวนการค้ามนุษย์เหล่านี้มีวิธีการหลอกลวงที่หลากหลาย และหลายกลวิธีถูกใช้อย่างแยบยลด้วย เช่น การโพสต์รับสมัครงานในพื้นที่จังหวัดเชียงใหม่ สมมติว่าผมเป็นคนเชียงใหม่แล้วไม่รู้ว่าโพสต์นี้เป็นของปลอม ผมก็คงไปสมัครเพราะเข้าใจว่าเป็นการรับสมัครงานจริงๆ
คุณคิดว่าปัจจัยอะไรที่ทำให้เหยื่อที่ถูกหลอกไปเป็นสแกมเมอร์มากขึ้น
ปัจจัยทางเศรษฐกิจเป็นหลัก เนื่องจากเศรษฐกิจของไทยไม่ดี อีกทั้งเหยื่อที่ถูกหลอกไปส่วนใหญ่เป็นวัยทำงาน ตั้งแต่อายุ 24-45 ปีขึ้นไปซึ่งเป็นวัยที่ต้องการหางาน ดังนั้นในเมื่อสังคมไทยเป็นสังคมที่คนเรียนจบระดับปริญญาตรีไม่มีงานรองรับ หรือบางคนเข้าไม่ถึงโอกาสทางการศึกษาอย่างที่ควรจะเป็น ทำให้หลายคนที่ต้องการเงินเดือนจำนวนมากหรืองานที่มีอนาคตตกหลุมพรางของขบวนการค้ามนุษย์กลุ่มนี้ได้ กล่าวคือปกติค่าแรงขั้นต่ำของไทยแค่วันละ 300 บาท แต่ถ้าไปทำงานตรงนั้นได้ถึงเดือนละ 20,000-25,000 บาท
อีกหนึ่งปัจจัยสำคัญคือ ความคิดหลักของสังคมมักโทษเหยื่อที่ถูกค้ามนุษย์ว่าเป็นส่วนหนึ่งของขบวนการสแกมเมอร์ ส่งผลให้คนที่ถูกดำเนินคดีกลับเป็นเหยื่อ และทำให้เครือข่ายขบวนการค้ามนุษย์ที่อยู่เบื้องหลังเหล่านี้ไม่เคยถูกดำเนินคดีทางกฎหมายอย่างเป็นรูปธรรม จนคนเหล่านี้มั่นใจว่าสามารถดำเนินธุรกิจสีเทาเช่นนี้ต่อไปได้เรื่อยๆ ผ่านการใช้ช่องโหว่ของประเทศเพื่อนบ้านและปัญหาทางเศรษฐกิจของประเทศไทย
ช่องโหว่ของประเทศเพื่อนบ้านที่คุณหมายถึงคืออะไร
แม้ว่าที่ผ่านมารัฐบาลไทยพูดคุยกับรัฐบาลของประเทศเพื่อนบ้านหลายครั้งถึงปัญหาอาชญากรรมออนไลน์ แต่รัฐบาลประเทศเพื่อนบ้านกลับไม่ได้มองว่าปัญหาสแกมเมอร์เป็นคดีการค้ามนุษย์ อีกทั้งยังมองว่าคดีดังกล่าวเป็นเพียงคดีการพนันเล็กๆ จากชุดความคิดเช่นนี้ได้สะท้อนออกมาเป็นกฎหมายการค้ามนุษย์ที่อ่อนแอ ส่งผลให้ขบวนการค้ามนุษย์กลุ่มที่เป็นต้นตอของปัญหาอาชญากรรมออนไลน์ไม่เคยถูกกวาดล้างได้
นอกจากนี้รัฐบาลยังมองว่าทุนจีนเป็นผู้ให้มากกว่าผู้ทำลาย เพราะพวกเขาเข้ามาพัฒนาศักยภาพทางเศรษฐกิจให้ดี สร้างเม็ดเงินหมุนเวียนในระบบเศรษฐกิจ ทั้งที่ความเป็นจริงไม่ได้เป็นเช่นนั้น จากปัจจัยทั้งสองประการนี้จึงไม่ใช่เรื่องแปลกที่กลุ่มทุนจีนสีเทาเลือกไปตั้งฐานปฏิบัติการในประเทศเหล่านั้น
จากที่คุณอธิบายปัญหาสแกมเมอร์ ดูเหมือนว่ารัฐบาลไทยไม่สามารถดำเนินการเพื่อแก้ไขปัญหาขบวนการค้ามนุษย์เหล่านี้ได้?
รัฐบาลไทยต้องริเริ่มกระบวนการกวาดล้างขบวนการค้ามนุษย์ที่แท้จริงซึ่งดำเนินงานในประเทศเพื่อนบ้านให้ได้สำเร็จ ผ่านกลไกความร่วมมือระหว่างประเทศ เช่น การริเริ่มเวทีเพื่อพูดคุยเจรจากับผู้นำประเทศต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นกัมพูชา พม่า หรือจีน เพื่อให้ทุกฝ่ายยอมรับร่วมกันว่าปัญหาสแกมเมอร์คือปัญหาการค้ามนุษย์และเป็นหนึ่งในปัญหาที่ต้องเร่งดำเนินการแก้ไขอย่างเร่งด่วน
ขณะเดียวกันรัฐบาลไทยต้องเข้าใจและสร้างความตระหนักรู้ให้กับสังคมว่าปัญหาสแกมเมอร์คือการค้ามนุษย์ จากมุมมองและวิธีคิดที่มองว่าเหยื่อเป็นอาชญากร ทำให้สังคมไม่เชื่อว่าพวกเขาเป็นผู้เสียหายจากขบวนการค้ามนุษย์ จนละเลยมิติการช่วยเหลือเยียวยาเหยื่อที่ถูกหลอกไปทำงานสแกมเมอร์ หากรัฐบาลไทย เจ้าหน้าที่รัฐ และประชาชนสามารถปรับเปลี่ยนวิธีคิดต่อปัญหาดังกล่าวได้จะทำให้ปัญหาอาชญากรรมออนไลน์สามารถแก้ไขร่วมกันได้
เหยื่อที่ถูกหลอกไปทำงานเป็นสแกมเมอร์ต้องเผชิญกับชะตากรรมอย่างไร
ตั้งแต่วันแรกที่พวกเขาก้าวเข้าไป หลายคนถูกยึดเอกสารส่วนตัว ถูกยึดโทรศัพท์มือถือ และถูกกักขังหน่วงเหนี่ยวภายในตึกซึ่งเต็มไปด้วยผู้คนที่ถูกหลอกมาทำงานเป็นสแกมเมอร์ เป็นกลไกหลักที่สแกมเมอร์ทุนจีนใช้วิธีข่มขู่เป็นหลัก เพื่อป้องกันไม่ให้เหยื่อหลบหนีหรือขอความช่วยเหลือจากบุคคลภายนอก หากเหยื่อต้องการกลับบ้านต้องจ่ายค่าไถ่ตั้งแต่ 200,000-250,000 บาทขึ้นอยู่กับสถานที่ที่ผู้เสียหายอยู่ ยิ่งถูกส่งตัวไปในเมืองชั้นในของประเทศกัมพูชาเท่าไหร่ ยิ่งต้องจ่ายค่าไถ่แพงมากขึ้นเท่านั้น
พื้นที่ส่วนใหญ่ที่เหยื่อมักถูกจับไปคือปอยเปต ประเทศกัมพูชา ซึ่งเป็นพื้นที่สำหรับการฝึกสอนงาน ทั้งวิธีการหลอกลวงผู้อื่น การสร้างตัวตนปลอม หรือการสร้างบัญชีออนไลน์ปลอม หลังจากนั้นเหยื่อจะถูกส่งต่อไปยังพื้นที่อื่นๆ ไม่ว่าจะเป็นสีหนุวิลล์หรือกรุงพนมเปญเพื่อเริ่มทำงานเป็นสแกมเมอร์ ผู้เสียหายต้องทนทุกข์ทรมานอยู่ภายในตึกนั้นเพื่อทำงานถึง 6-7 เดือน บางคนอยู่เป็นปี ก่อนถูกส่งไปยังเมืองชายแดนซึ่งห่างจากประเทศไทยมากที่สุดอย่าง ‘เมืองบาเวต’
เมื่อคุณถูกส่งต่อไปยังเมืองบาเวต นั่นหมายความว่าพวกเขาต้องการตัดตอนแล้ว ภายในพื้นแห่งนี้เหยื่อจะถูกทำร้ายร่างกายอย่างหนักเพื่อเรียกค่าไถ่ โดยให้ติดต่อไปยังบ้านของผู้เสียหาย หากไม่มีเงินจ่าย พวกเขาก็จะขู่ว่าจะกระทืบ ขายอวัยวะ หรือฆ่าทิ้ง ส่งผลให้บางคนเลือกที่จะกระโดดตึกลงมาเพื่อเอาชีวิตรอด จากคำบอกเล่าของเยาวชนที่รอดชีวิตคือภายในตึกดังกล่าวมีคนไทยอยู่ประมาณ 700 คน นอกจากนั้นเป็นชาวเวียดนาม ทำให้ทางมูลนิธิเห็นว่าปัญหาดังกล่าวเป็นเรื่องใหญ่มากและต้องเร่งช่วยเหลือพวกเขาออกมา
ทำไมมูลนิธิอิมมานูเอลถึงตัดสินใจมาทำงานเพื่อช่วยเหลือเหยื่อที่ไปทำงานเป็นสแกมเมอร์ในประเทศเพื่อนบ้าน
เหยื่อหลายคนต้องเผชิญกับชะตากรรมที่น่าสงสารอย่างมาก โดยทางมูลนิธิเล็งเห็นว่าเป็นกลุ่มคนที่ต้องเร่งช่วยเหลือออกจากพื้นที่สีเทาเหล่านั้นให้ได้ เพื่อเข้าสู่กระบวนการเยียวยา บำบัด และฟื้นฟูพวกเขาให้กลับเข้าเป็นส่วนหนึ่งของสังคมอีกครั้ง เมื่อพวกเขาสามารถกลับสู่สังคมได้ เราจะผลักดันให้ผู้เสียหายหยิบยกประสบการณ์ที่เคยเผชิญออกมาเล่า เพื่อสร้างความตระหนักรู้ให้กับประชาชนเกี่ยวกับปัญหา ‘สแกมเมอร์’
นอกจากนี้ เราเริ่มห่วงกังวลว่าเยาวชนเริ่มถูกหลอกไปทำงานเป็นสแกมเมอร์มากขึ้น หากไม่มีใครทำอะไร ขบวนการสแกมเมอร์อาจทำให้ประเทศไทยแย่ลง เพราะเมื่อพวกเขาสามารถหลอกคนไปทำงานได้สำเร็จ จนทำให้พวกเขาสามารถสรรหาวิธีการใหม่ๆ หลอกคนมาทำงานได้มากขึ้นเรื่อยๆ เหมือนพวกเรากำลังทวีคูณจำนวนของอาชญากรมากขึ้น ทั้งที่หลายคนเป็นเพียงเหยื่อของขบวนการค้ามนุษย์
ทั้งที่สังคมอาจมองว่าพวกเขาเป็นอาชญากร แต่ทำไมทางมูลนิธิถึงมองว่าพวกเขาเป็นเหยื่อการค้ามนุษย์
พวกเรายึดตามองค์ประกอบของการค้ามนุษย์ที่ถูกบัญญัติใน พ.ร.บ.ป้องกันและปราบปรามการค้ามนุษย์ พ.ศ. 2551 ซึ่งประกอบด้วยสามองค์ประกอบคือ การกระทำ (actions) วิธีการ (means) และวัตถุประสงค์ (purpose)
องค์ประกอบแรกคือ ‘การกระทำ’ อธิบายให้เข้าใจง่ายๆ คือเป็นกระบวนการที่จัดหาเพื่อนำพามนุษย์ไปส่งอีกที่หนึ่งโดยมีการรับตัวไว้แล้วกักขังหน่วงเหนี่ยว ซึ่งผู้เสียหายเหล่านี้ก็เข้าองค์ประกอบแรก เนื่องจากพวกเขาถูกนำพาจากสถานที่หนึ่งไปยังอีกสถานที่หนึ่ง เมื่อพวกเขาเดินทางไปถึงก็ถูกกักขังหน่วงเหนี่ยวและถูกยึดพาสปอร์ตเพื่อบังคับให้ทำงานเป็นอาชญากร
องค์ประกอบต่อมาคือ ‘วิธีการ’ กล่าวคือเป็นการใช้วิธีการข่มขู่ ใช้กำลังบังคับ ลักพาตัว ฉ้อฉล หลอกหลวง หรือใช้อำนาจโดยมิชอบ ซึ่งเหยื่อที่ไปทำงานเป็นสแกมเมอร์ในประเทศเพื่อนบ้านหลายคนถูกหลอกด้วยวิธีการใดวิธีการหนึ่ง ไม่ว่าจะเป็นการหลอกไปทำงานในคาสิโนซึ่งถูกกฎหมายในประเทศกัมพูชา หรือเป็นแอดมินร้านค้าออนไลน์ จึงกล่าวได้ว่าเหยื่อเหล่านั้นไม่รู้ว่าคนโดนหลอกลวงและไม่สมัครใจไปทำงานเป็นสแกมเมอร์ เมื่อไหร่ก็ตามที่มีการกักขัง หน่วงเหนี่ยว ทำร้ายร่างกาย ทุบตี สิ่งเหล่านี้ล้วนเข้าข่ายองค์ประกอบการค้ามนุษย์ทั้งสิ้น
องค์ประกอบสุดท้ายคือ วัตถุประสงค์เพื่อแสวงหาประโยชน์โดยมิชอบ (exploitation) ซึ่งเหยื่อที่ถูกหลอกไปเป็นสแกมเมอร์ก็เข้ากับองค์ประกอบดังกล่าว เนื่องจากเป็นการแสวงหาประโยชน์เพื่อขบวนการค้ามนุษย์ซึ่งเป็นอาชญากร
จากทั้งสามองค์ประกอบดังกล่าว พวกเราจึงมองว่าสแกมเมอร์หลายคนเป็นเหยื่อการค้ามนุษย์และไม่ได้เป็นอาชญากรแบบที่หลายคนเข้าใจ หากสังคมไทยต้องการแก้ไขปัญหาอาชญากรรมออนไลน์ได้สำเร็จอย่างยั่งยืน คุณปฏิเสธการช่วยเหลือเหยื่อที่ถูกหลอกไปทำงานไม่ได้หรอก เพราะปัญหาอาชญากรรมออนไลน์จะไม่มีวันหมดไป มิหนำซ้ำยังจะมีทิศทางที่มากขึ้นและเลวร้ายขึ้นไปอีก
จากมุมมองของภาครัฐและสังคมไทยที่มองว่าพวกเขาเป็นอาชญากร ส่งผลให้การทำงานและการช่วยเหลือเหยื่อยากขึ้นหรือไม่
ยากขึ้น หลังจากที่เราช่วยเหลือพวกเขาออกมาได้ พวกเราพยายามจะถอดบทเรียนจากผู้เสียหายเพื่อสร้างประโยชน์ให้กับสังคม แต่หลายคนกลับถูกเจ้าหน้าที่รัฐดำเนินคดี ตำรวจมาตามจับที่บ้าน ผู้เสียหายที่มูลนิธิเคยรวมกลุ่มไว้เพื่อติดตามจับขบวนการค้ามนุษย์ที่กระทำผิดจริง หลายคนตัดสินใจหนีและไม่กล้ากลับมา
จากความโกรธและความเกลียดจากสังคม ทำให้หลายคนไม่เคยตั้งคำถามเลยว่า เหตุใดที่ภาครัฐเคยประกาศกวาดล้างขบวนการสแกมเมอร์หลายร้อยคน แต่ทำไมปัญหาดังกล่าวกลับไม่เคยจางหายไปอย่างเป็นรูปธรรม คำตอบคือเพราะคนที่ถูกจับไปคือเหยื่อต่างหาก และต้นทางของปัญหาขบวนการค้ามนุษย์ไม่เคยถูกดำเนินคดีแม้แต่กรณีเดียว จนทำให้เหยื่อค้ามนุษย์หลายคนมองว่าระบบยุติธรรมของไทยกำลังไม่ยุติธรรมกับพวกเขาแล้ว
กระบวนการช่วยเหลือเหยื่อสแกมเมอร์ที่ผ่านมาเป็นอย่างไรบ้าง
กระบวนการช่วยเหลือเหยื่อค้ามนุษย์อาจเล่าหรืออธิบายลงรายละเอียดได้ไม่มากนัก แต่เบื้องต้นทางมูลนิธิได้รับข้อมูลเบื้องต้นจากการร้องทุกข์จากหลากหลายที่ เนื่องจากหลายกรณีร้องเรียนไปยังหน่วยงานตำรวจแล้วไม่คืบหน้า หลายคดีสิ้นสุดอยู่ที่การลงบันทึกประจำวัน กลุ่มผู้เสียหายจึงเลือกประสานต่อมายังองค์กรภาคประชาสังคม
เมื่อภาคประชาสังคมรับเรื่องร้องเรียนแล้วจะประสานงานเพื่อดำเนินการช่วยเหลือผ่านวิธีการต่างๆ ต่อไป ไม่ว่าจะเป็นการทำงานร่วมกับเครือข่ายภาคประชาสังคมที่ทำงานในพื้นที่ ไม่ว่าจะเป็นประเทศเมียนมา ลาว กัมพูชา และหาวิธีนัดแนะกับผู้เสียหายเพื่อหาติดตามและหาจังหวะในการเข้าไปช่วยเหลือให้พวกเขาหนีออกมาได้
หลังจากช่วยเหลือเหยื่อที่ถูกหลอกไปทำงานเป็นสแกมเมอร์สำเร็จ ทางมูลนิธิมีกระบวนการคัดแยกผู้เสียหายอย่างไร
เราคัดแยกและตรวจสอบผ่านประวัติการเดินทางว่าเคยเดินทางไปประเทศเหล่านั้นหรือไม่ ก่อนหน้านี้คุณทำงานอาชีพอะไร หรือมีงานเป็นหลักเป็นแหล่งหรือไม่ ตลอดจนการตรวจสอบเส้นทางการเงินกับกรมสอบสวนคดีพิเศษ ถ้าเขาเป็นอาชญากรจริงๆ พวกเราก็สามารถตรวจสอบได้จากเส้นทางการเงินที่ผิดปกติเหล่านี้แหละ
นอกจากนี้ทางมูลนิธิยังตรวจสอบผ่านการสอบถามครอบครัวหรือคนรอบตัวของเหยื่อว่า ผู้เสียหายเคยแจ้งกับคนที่บ้านให้ทราบว่าจะเดินทางไปทำงานอะไร ดังนั้นจากกระบวนการคัดแยกและตรวจสอบดังกล่าว ทางมูลนิธิจึงมั่นใจว่าคนที่เข้าไปช่วยเหลือเป็นผู้บริสุทธิ์ เพราะเราตรวจสอบตั้งแต่วันแรกที่รับเรื่องเลยเพื่อไม่ให้เสียเวลา
หากเขาสมัครใจไปทำงานสแกมเมอร์ แต่ต้องการเลิกหรือต้องการกลับบ้าน ทางมูลนิธิดำเนินการอย่างไร
อาจแบ่งออกเป็นสองกรณี กรณีแรกคือคนที่สมัครใจไปทำงานผิดกฎหมายหรือเป็นสแกมเมอร์ตามพื้นที่ชายแดนเพื่อหลอกลวงผู้อื่น แต่พวกเขาไม่รู้ว่าขบวนการนี้เป็นขบวนการค้ามนุษย์ กล่าวคือมีการยึดเอกสารสำคัญกับพาสปอร์ต กักขัง หรือการทำร้ายร่างกาย
จากการทำงานด้านการช่วยเหลือที่ผ่านมา เราก็พบกรณีที่เขาสารภาพกับเราโดยตรงว่า เขาสมัครใจไปเป็นสแกมเมอร์ในพื้นที่ปอยเปต เนื่องจากเห็นว่าได้รับรายได้จำนวนมาก แต่กลับโดนทำร้ายร่างกาย บังคับให้อดอาหารจนต้องการกลับบ้าน สุดท้ายแล้วเราตัดสินใจช่วย เพราะไม่มีมนุษย์คนไหนควรจะถูกทำร้ายร่างกายหรือถูกค้ามนุษย์ แต่หลังจากช่วยเหลือสำเร็จ ทางมูลนิธิก็ปล่อยให้เจ้าหน้าที่ภาครัฐดำเนินคดีตามกฎหมายต่อไป
อีกกรณีหนึ่งคือคนที่เคยช่วยเหลือแล้วตัดสินใจกลับเข้าไปอีกครั้ง ทั้งที่มูลนิธิแจ้งให้พวกเขาทราบแล้วว่างานเหล่านี้เป็นมิจฉาชีพ หากเขากลับไปยังขบวนการดังกล่าวอีกครั้ง เราจะไม่กลับไปช่วยเหลือและส่งข้อมูลที่มีให้ตำรวจเพื่อดำเนินคดีต่อไป เนื่องจากคุณมีเจตนาที่ทำงานผิดกฎหมาย และเป็นมิจฉาชีพหรืออาชญากรตัวจริง
คุณพบข้อจำกัดจากการทำงานของภาครัฐ จนกลายเป็นอุปสรรคต่อการทำงานด้านการช่วยเหลือหรือไม่
เราพบอุปสรรคที่เกิดขึ้นทั้งจากทำงานของรัฐบาลประเทศเพื่อนบ้านและรัฐบาลไทย สำหรับประเทศเพื่อนบ้าน กล่าวคือหลังจากที่เราสามารถช่วยเหลือผู้เสียหายจากขบวนการค้ามนุษย์ได้แล้วและกำลังประสานเพื่อส่งตัวเขากลับบ้าน แต่กลับถูกรัฐบาลประเทศเพื่อนบ้านจับดำเนินคดีในฐานความผิดทำงานโดยไม่มีใบอนุญาตและเข้าเมืองอย่างผิดกฎหมาย
ทั้งนี้เราต้องพยายามอธิบายกับรัฐบาลประเทศเพื่อนบ้านว่า พวกเขาถูกหลอกมา บางคนถูกข่มขืน บางคนถูกทำร้ายร่างกาย แต่พวกเขากลับไม่สนใจ ยิ่งสะท้อนให้เห็นว่ารัฐบาลประเทศเพื่อนบ้านไม่ได้มองว่าผู้เสียหายเป็นเหยื่อของขบวนการค้ามนุษย์ จนทำให้ในปัจจุบันยังมีคนไทยที่ติดคุกอยู่ท่าขี้เหล็ก ประเทศพม่า เพราะถูกกล่าวหาว่าเป็นส่วนหนึ่งของขบวนการสแกมเมอร์ ทั้งที่ความเป็นจริงไม่ได้เป็นเช่นนั้น
สำหรับข้อจำกัดที่เกิดขึ้นจากการทำงานของรัฐบาลไทย แม้ว่าที่ผ่านมาประเทศไทยมีระบบ ‘กลไกการส่งต่อระดับชาติ’ (National Referral Mechanism – NRM) ซึ่งเป็นกลไกที่ถูกออกแบบมาเพื่อความสะดวกของการปฏิบัติงานของหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง เพื่อให้ผู้เสียหายสามารถเข้าสู่กระบวนการช่วยเหลือได้
ทว่าเมื่อผู้เสียหายเดินทางกลับเข้ามายังประเทศไทย เราพบช่องโหว่เกี่ยวกับบทบาทการทำงานของเจ้าหน้าที่ตำรวจ โดยหลายครั้งตำรวจอธิบายว่า ‘กลไกการส่งต่อระดับชาติ’ เป็นเพียงแนวทางการปฏิบัติงานและไม่ใช่กฎหมาย นั่นหมายความว่าคุณจะดำเนินการตามกลไกหรือไม่ก็ได้ ส่งผลให้เกิดการดำเนินการจับกุมและดำเนินคดีซึ่งส่วนหนึ่งเป็นผู้เสียหายจากคดีค้ามนุษย์
การทำงานให้ความช่วยเหลือเหยื่อของมูลนิธิไม่ได้สิ้นสุดแค่พาผู้เสียหายกลับบ้าน แต่ยังติดตามและเยียวยาเหยื่อที่ถูกหลอกไปทำงานเป็นสแกมเมอร์ด้วย?
ใช่ครับ เนื่องจากเป้าหมายของมูลนิธิไม่ได้เป็นเพียงการช่วยเหลือเหยื่อเท่านั้น แต่เราต้องการทำให้ปัญหาเหล่านี้หมดสิ้นไป ดังนั้นเราจึงติดตามหาข้อเท็จจริงของปัญหา อีกทั้งช่วยเหลือให้พวกเขาสามารถกลับไปใช้ชีวิตในสังคมปกติได้อีกครั้ง
ถ้าเป็นเด็ก เราจะส่งเสริมการศึกษาให้กับพวกเขาและช่วยให้เยาวชนเหล่าสามารถกลับไปเรียนหนังสือผ่านระบบการศึกษาได้ อีกทั้งยังส่งเสริมการบำบัดฟื้นฟูสุขภาพผ่านเครือข่ายภาคประชาสังคมในจังหวัดเชียงใหม่
ถ้าเป็นวัยทำงาน เราจะส่งเสริมในฐานะที่ปรึกษาเพื่อให้พวกเขาสามารถหางานที่เป็นหลักเป็นแหล่งได้ หรือหากใครไม่มีค่าเดินทางไปสมัครงาน ทางมูลนิธิก็สนับสนุนค่าเดินทางให้ได้ เพื่อให้เขารู้ว่าประสบการณ์อันเลวร้ายที่เคยเผชิญนั้นผ่านมาแล้ว จงลืมมันไป และหันกลับมาช่วยเตือนผู้คนในสังคมให้ไม่ต้องเผชิญปัญหาแบบเดียวกับเรา
นอกจากนี้ ทางมูลนิธิยังร่วมกับกระทรวงพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์ (พม.) จัดการตรวจร่างกายและตรวสภาพจิตใจให้ผู้เสียหาย เนื่องจากคนส่วนใหญ่ที่เข้าไปอยู่และถูกทำร้ายร่างกาย ย่อมส่งผลให้สภาพจิตใจเกิดสภาวะที่ผิดปกติ บางคนฝันว่าตนเองถูกหลอกอีกครั้ง บางคนฝันว่าตนเองกำลังถูกขังอีกแล้ว สิ่งที่เราทำได้เพื่อช่วยเยียวยาพวกเขาคือการพาไปพบจิตแพทย์และเข้าสู่กระบวนการรักษาผ่านการใช้ยากับการพูดคุย
คุณมองว่าการเยียวยาทั้งสภาพร่างกายและจิตใจของผู้เสียหายจะช่วยตัดวงจรอาชญากรรมออนไลน์ได้หรือไม่
ได้ครับ เมื่อไหร่ที่ผู้เสียหายเข้มแข็งจนกลับเข้าสู่สังคมได้อีกครั้ง ประสบการณ์ที่พวกเขาเคยเผชิญจะกลายเป็นบทเรียนสำคัญที่ทำให้สังคมไทยเข้าใจปัญหาอาชญากรรมออนไลน์มากขึ้น เพื่อสร้างความตระหนักรู้ในหมู่ประชาชนให้มีภูมิคุ้มกันต่อปัญหาการค้ามนุษย์ ปัญหาสแกมเมอร์ และปัญหาที่เกิดจากขบวนการค้ามนุษย์ที่เป็นทุนจีนสีเทาเหล่านี้มากขึ้น
ปัจจุบันชีวิตของผู้เสียหายที่ทางมูลนิธิช่วยเหลือสำเร็จเป็นอย่างไรบ้าง
บางคนตัดสินใจที่จะไปเริ่มต้นชีวิตใหม่จึงตัดการติดต่อกับทางมูลนิธิ ชีวิตของคนเหล่านั้นเราไม่ทราบ แต่บางคนที่ตัดสินใจมาทำงานร่วมกับเราหรือยังติดต่อกันอยู่ก็ไม่มีใครกลับไปยังวงจรค้ามนุษย์เหล่านั้นอีกครั้ง
พวกเขาต้องเผชิญกับอคติของสังคมหรือไม่
ใช่ครับ เมื่อไหร่ก็ตามที่ผู้เสียหายบอกกับคนอื่นว่าเคยถูกหลอกไปทำงาน สังคมจะรังเกียจเขาทันที เพื่อนเลิกคบ คนในหมู่บ้านไม่ยุ่งด้วย เพราะหลายคนตีตราเหยื่อไปแล้วว่าเป็นคนไม่ดี เห็นได้จากกรณีหนึ่งที่ผู้เสียหายอายุสิบขวบเดินทางไปสมัครเรียน แล้วคุณครูสงสัยว่าทำไมถึงเข้าเรียนช้า คุณแม่จึงตัดสินใจเล่าให้ฟัง ปรากฏว่าคุณครูเกิดอาการรังเกียจและตัดสินใจไม่รับนักเรียนคนดังกล่าวเข้าเรียน ส่งผลให้เด็กไม่มีที่เรียนจนถึงปัจจุบัน
สุดท้ายนี้ ทำไมสังคมต้องให้โอกาสคนที่เคยไปทำงานเป็น ‘สแกมเมอร์’
ผมต้องย้ำอีกครั้งว่าพวกเขาเป็นเหยื่อและเป็นผู้บริสุทธิ์ เขาน่าสงสารกว่าคนทั่วไปเสียด้วยซ้ำ บางคนโชคดีได้ทำงานที่ดี แต่พวกเขากลับโชคร้ายถูกหลอกเข้าไปในกระบวนการเหล่านี้ ถูกขัง ถูกทำร้ายร่างกาย ไม่มีใครต้องการเป็นมิจฉาชีพหรอก
หากในวันนี้สังคมไม่ให้โอกาส ผมมองว่าผลกระทบจะเกิดกับชีวิตประจำวันและสภาพจิตใจของเหยื่อเอง ผู้เสียหายหลายคนต้องทนทุกข์ภายในตึกที่เหมือนตกนรกทั้งเป็น แต่พอพวกเขากลับมาหาครอบครัว กลับถูกซ้ำเติมจากสังคมราวกับตกนรกครั้งที่สอง นับว่าเป็นเรื่องที่ไม่ยุติธรรมเลย มิหนำซ้ำถ้าสังคมโจมตีเขาบ่อยๆ นานวันเข้า พวกเขาอาจเปลี่ยนความคิดว่าพวกเขาเป็นคนไม่ดีจริงๆ ตามข้อกล่าวหา ส่งผลให้ตัดสินใจวนกลับไปทำงาน ‘สายดำ’ อีกครั้ง เนื่องจากไม่มีทางเลือกและไม่ได้รับการให้อภัยจากสังคมจนกลายเป็นอาชญากรตัวจริง
ผลงานชิ้นนี้เป็นความร่วมมือระหว่างสถาบันเพื่อการยุติธรรมแห่งประเทศไทย (องค์การมหาชน) (TIJ) และ The101.world
เรื่อง: ศุภวิชญ์ ศิริสวัสดิ์วัฒนา
