พระนิติการณ์ประสม ผู้เขียนคำอธิบายประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งคนแรก

ชื่อของ ‘พระนิติการณ์ประสม’ (สงวน ชัยเฉนียน) อาจแทบไม่เป็นที่รู้จักแม้กระทั่งในวงการนักกฎหมายด้วยกันเอง แต่ท่านก็มีความสำคัญในฐานะผู้มีส่วนร่วมยกร่างประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่ง อันเป็นกฎหมายสำคัญเกี่ยวกับกระบวนวิธีพิจารณาความในระบบกฎหมายไทย และยังเป็นผู้ประพันธ์ตำราคำอธิบายประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งเป็นคนแรก ส่วนในด้านวิชาชีพกฎหมาย ท่านเป็นนักกฎหมายที่มีประสบการณ์หลากหลายไม่ว่าจะในภาครัฐและเอกชน ทั้งในฐานะผู้พิพากษา อาจารย์กฎหมาย กรรมการร่างกฎหมาย ทนายความ และที่ปรึกษากฎหมาย

ในวาระ 90 ปีการมีผลบังคับใช้ของประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่ง งานเขียนชิ้นนี้จะบอกเล่าถึงเกร็ดประวัติชีวิตและงานของพระนิติการณ์ประสม (สงวน ชัยเฉนียน) รวมทั้งผลงานตำรากฎหมายที่ท่านฝากไว้แก่นิติบรรณพิภพ

พระนิติการณ์ประสม (สงวน ชัยเฉนียน)
(9 เมษายน 2437 – 16 พฤศจิกายน 2519)

ความเป็นไปในชีวิต[1]

พระนิติการณ์ประสมเมื่อสำเร็จการศึกษาระดับเนติบัณฑิต

พระนิติการณ์ประสม (สงวน ชัยเฉนียน) เกิดเมื่อวันที่ 9 เมษายน 2437 เป็นบุตรของติ๊ดและกลีบ ชัยเฉนียน พื้นเพเป็นคนมหาชัย จังหวัดสมุทรสาคร เรียนระดับประถมศึกษาที่โรงเรียนโมฬีโลก ต่อมาได้เรียนต่อระดับมัธยมศึกษาที่โรงเรียนมัธยมราชบูรณะ โรงเรียนเทพศิรินทร์ โรงเรียนสวนกุหลาบวิทยาลัย และโรงเรียนราชวิทยาลัย

เมื่อสำเร็จการศึกษาในระดับมัธยม เป็นช่วงเวลาเดียวกับที่กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฏ์ อธิบดีศาลฎีกาในขณะนั้น มีพระประสงค์จะเลือกนักเรียนโรงเรียนราชวิทยาลัยที่สำเร็จการศึกษาหนึ่งคนไปปฏิบัติงานที่ศาลฎีกา ซึ่งนายสงวนเป็นผู้ได้รับเลือก ทำให้ชีวิตของสงวนเข้าสู่วงการกฎหมายนับแต่นั้นมา โดยได้เข้าศึกษาต่อที่โรงเรียนกฎหมาย กระทรวงยุติธรรม จนสำเร็จเป็นเนติบัณฑิตในปี 2459

ด้านชีวิตราชการ ท่านเริ่มเข้ารับราชการในตำแหน่งรองยกระบัตรศาลฎีกาในปี 2456 ทั้งยังได้รับการแต่งตั้งเป็นผู้พิพากษาในกระทรวงยุติธรรม และได้รับยศรองอำมาตย์เอก ครั้นปี 2462 (นับแบบใหม่เป็นปี 2463) ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นหลวงนิติการณ์ประสม[2] ก่อนจะได้ตำแหน่งอำมาตย์ตรีในปีต่อมา จากนั้นจึงได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นพระนิติการณ์ประสมในปี 2469[3] ทั้งนี้ ตำแหน่งสุดท้ายที่ท่านได้รับในวิชาชีพตุลาการคือตำแหน่งอธิบดีผู้พิพากษาศาลอาญาในปี 2488[4] ก่อนจะลาออกจากราชการด้วยเหตุรับราชการมานานในปี 2489[5] ในส่วนของราชการพิเศษ ท่านเป็นสมาชิกพฤฒสภา กรรมการร่างกฎหมายของสำนักงานคณะกรรมการกฤษฎีกา[6] กรรมการข้าราชการพลเรือน กรรมการข้าราชการตุลาการ เป็นต้น

พระนิติการณ์ประสมขณะดำรงตำแหน่งสมาชิกพฤฒสภา
ภาพจากสมุดภาพสมาชิกรัฐสภา 2475-2502

หลังชีวิตราชการ ท่านได้ตั้งสำนักงานที่ปรึกษากฎหมาย ‘ธร์มสาร’ และเป็นกรรมการธนาคารแห่งประเทศไทย ทั้งยังเป็นประธานกรรมการของธนาคารกสิกรไทย อันเป็นกิจการของตระกูลล่ำซำ ซึ่งท่านเป็นเขยของตระกูลนี้ด้วย โดยภริยาของท่านคือจวง นิติการณ์ประสม (สกุลเดิมคือล่ำซำ) ผู้เป็นน้องสาวของโชติ ล่ำซำ ซึ่งเป็นหัวหน้าชักชวนบรรดาญาติมิตรทั้งหลายในการก่อตั้งธนาคารกสิกรไทยจำกัดขึ้นในปี 2488[7]

พระนิติการณ์ประสม เมื่อครั้งดำรงตำแหน่งประธานกรรมการธนาคารกสิกรไทย ในการรับเสด็จพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ในการเสด็จพระราชดำเนินทรงเปิดธนาคารกสิกรไทยที่โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์

ในส่วนของแวดวงกิจการด้านอุตสาหกรรม พระนิติการณ์ประสมเป็นผู้ที่มีความสนใจในกิจการอุตสาหกรรมอย่างมาก ในปี 2493 ท่านเริ่มทำกิจการอุตสาหกรรมผลิตภาชนะอะลูมิเนียมเอง โดยก่อตั้งบริษัทโลหการไทย จำกัด นอกจากนี้ ท่านยังร่วมก่อตั้งโรงงานผลิตเสาเข็มคอนกรีตแรงเหวี่ยงขึ้นเป็นครั้งแรกในไทย คือบริษัทยูไนเต็ดคอนสตรีชัคชั่นแมทีเรียล จำกัด และก่อตั้งโรงงานหล่อเหล็ก คือบริษัทนิติคาสติ้งอีกแห่งหนึ่ง รวมทั้งบริษัทสยามโภชนาการ จำกัด อันเป็นกิจการห้องเย็นเก็บอาหารทะเลส่งจำหน่ายต่างประเทศ ฉะนี้อาจกล่าวได้ว่าพระนิติการณ์ประสมเป็นนักกฎหมายที่มีชื่อเสียงในทางธุรกิจและมีส่วนในการพัฒนาอุตสาหกรรมไทยในขณะนั้นอยู่มาก

พระนิติการณ์ประสมในการเปิดโรงงานรีดอลูมิเนียมของบริษัทโลหการไทยจำกัด

ในด้านจริยวัตรส่วนตัว พระนิติการณ์ประสมเป็นผู้มีกิตติศัพท์ด้านความรู้ความสามารถ ซื่อสัตย์สุจริต ตรงไปตรงมา และบูชาความบริสุทธิ์ยุติธรรมเป็นชีวิตจิตใจ ประกอบทั้งเป็นคนขยันหมั่นเพียร สุขุมรอบคอบ เป็นสุภาพบุรุษ มีอัธยาศัย โอบอ้อมอารีย์ และเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ ท่านจึงเป็นที่เคารพรักและนับถือของศิษย์และผู้ใต้บังคับบัญชา[8]

การที่พระนิติการณ์ประสมเป็นศิษย์เก่าโรงเรียนกฎหมายของกระทรวงยุติธรรม ซึ่งเป็นสถาบันดั้งเดิมก่อนที่จะเป็นมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ทั้งระหว่างรับราชการก็ได้ดำรงตนเป็นผู้พิพากษาที่ดีตามธรรมเนียมของบูรพตุลาการไทย ในการประกอบธุรกิจเอกชนก็เป็นนักกฎหมายและนักธุรกิจที่เคร่งในจรรยาบรรณ ท่านเป็นตัวอย่างแก่นักนิติศาสตร์รุ่นหลัง จึงได้รับพระราชทานปริญญานิติศาสตรดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ในปีการศึกษา 2518[9] โดยเดิมทีมีกำหนดการรับพระราชทานปริญญาบัตรในปลายปี 2519 ซึ่งในเรื่องนี้ ทายาทของพระนิติการณ์ประสมได้บอกเล่าว่า[10]

“…เมื่อคุณป๋า [พระนิติการณ์ประสม] ได้รับทราบข่าวว่า ทางคณะนิติศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ได้ลงมติให้ปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์สาขานิติศาสตร์แก่คุณป๋า เมื่อวันที่ 29 กันยายน 2519 คุณป๋าตื่นแต่เช้าไปมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์เพื่อถ่ายรูปหมู่และซ้อมการรับพระราชทานปริญญาบัตร เป็นที่น่าเสียดายนักที่มีเหตุการณ์ที่ไม่ปกติเกิดขึ้นแก่บ้านเมือง ทำให้พิธีพระราชทานปริญญาบัตรต้องเลื่อนไปโดยไม่มีกำหนด…”

พระนิติการณ์ประสมเมื่อเข้าร่วมการซ้อมงานพระราชทานปริญญาบัตรในปีการศึกษา 2518 ภาพนี้ถ่ายไว้เพียง 7 วันก่อนเกิดเหตุการณ์ 6 ตุลา 2519

‘เหตุการณ์ที่ไม่ปกติเกิดขึ้นแก่บ้านเมือง’ ที่ทายาทของท่านกล่าวถึง หมายถึงเหตุการณ์นองเลือดที่ธรรมศาสตร์ในวันที่ 6 ตุลาคม 2519 นี่เอง ทำให้งานพระราชทานปริญญาบัตรในปีนั้นต้องเลื่อนออกไปอย่างไม่มีกำหนด และเป็นที่น่าเสียดายว่ากว่างานพระราชทานปริญญาบัตรปีการศึกษา 2518 จะจัดขึ้นก็ล่วงเลยไปถึงปี 2520 ซึ่งพระนิติการณ์ประสมไม่มีโอกาสได้เข้ารับพระราชทานปริญญาบัตร เนื่องจากถึงแก่อนิจกรรมเสียก่อนในวันที่ 16 พฤศจิกายน 2519 ขณะมีอายุ 82 ปี

คุณพระนิติการณ์ฯ ในวงการการศึกษากฎหมาย


ภาพพระนิติการณ์ประสมในหนังสือธรรมศาสตร์บัณฑิต (ซ้าย) และพระราชบัญญัติให้ใช้ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งพุทธศักราช 2477 ฉบับที่ประกาศในราชกิจจานุเบกษา (ขวา)

ในวงการการศึกษากฎหมาย พระนิติการณ์ประสมเป็นผู้บรรยายวิชากฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งท่านแรกของมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง ทั้งยังเป็นผู้มีบทบาทสำคัญในการยกร่างประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งระหว่าง 2476-2477 ในฐานะกรรมการร่างและร่วมตรวจร่างกับชาร์ลส์ เลเวสก์ กรรมการชาวฝรั่งเศสที่ได้รับมอบหมายให้เป็นผู้ยกร่างในขณะนั้น[11]

รายนามคณะกรรมาธิการร่างประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งในรายงานประชุมคณะรัฐมนตรี (สมัยที่ 2) ครั้งที่ 1/2476 ลงวันอังคารที่ 26 ธันวาคม 2476
ปรากฏชื่อของพระนิติการณ์ประสมเป็นกรรมการท่านที่ 6

การที่พระนิติการณ์ประสมมีส่วนร่วมในการร่างประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งนี้เอง ทำให้ท่านได้จัดทำตำราคำอธิบายประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งในเวลาต่อมา โดยจัดพิมพ์ครั้งแรกในปี 2477 ซึ่งในการจัดทำตำราเล่มนี้ ท่านได้ปรารภไว้ว่า[12]

“…คำอธิบายประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งนี้ได้เรียบเรียงไว้นานแล้ว การที่ได้ทำขึ้นสืบเนื่องจากมีโอกาสเกี่ยวข้องกับการร่างประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งด้วย การที่ได้ไปร่วมทำการนี้ จึงได้รับความรู้และเข้าใจในเหตุผลที่มาแห่งบทบัญญัติพอสมควร เป็นประโยชน์แก่ผู้เขียน จึงเห็นเป็นโอกาสในการถ่ายทอดความรู้ให้แก่ผู้สนใจได้บ้างก็จะเป็นที่ยินดี เมื่อได้รับเชิญไปสอนที่มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ จึงทำให้ความตั้งใจเป็นจริง สอนอยู่ 2 ปี ต้องย้ายไปรับราชการที่สงขลา กลับกรุงเทพฯ ได้บรรยายกฎหมายลักษณะพยานอีก 1 ปี จึงทำให้การเรียบเรียงจบลงได้…”

อย่างไรก็ดี ก่อนหน้าการประกาศใช้ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาคความแพ่งในปี 2477 ก่อนที่จะมีผลบังคับใช้ในวันที่ 1 ตุลาคม 2478 นั้น พระนิติการณ์ประสมได้เรียบเรียง ‘คำสอนวิธีพิจารณาความแพ่ง’ และ ‘ลักษณะพะยาน’ โดยมีลักษณะเป็นบันทึกคำบรรยายที่จัดพิมพ์ในปี 2476 ซึ่งคาบเกี่ยวกับช่วงที่ท่านเป็นกรรมการร่างพอดี ส่วนคำอธิบายประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งของพระนิติการณ์ประสมจัดพิมพ์ขึ้นระหว่างปี 2477-2479 แล้วจึงขาดตลาดอยู่หลายปี

จนกระทั่งจิตติ ติงศภัทิย์ ได้ปรารภกับพระนิติการณ์ประสมว่าคำอธิบายนี้ยังเป็นที่สนใจในวงการกฎหมาย จึงมีการปรับปรุงแก้ไข โดยมีจิตติเป็นผู้คัดเลือกคำพิพากษาใหม่ๆ ประกอบการแก้ไขเพิ่มเติม พร้อมทั้งเพิ่มเนื้อหากฎหมายลักษณะพยานหลักฐานด้วย โดยจัดพิมพ์เป็นฉบับสมบูรณ์ครั้งแรกในปี 2505 และปรับปรุงเรื่อยมาจนถึงปี 2515 นอกจากนี้ ยังมีการจัดทำ ‘คำอธิบายกฎหมายลักษณะพยานหลักฐานและจิตตวิทยา พ.ศ. 2490’ ซึ่งตัดตอนมาจากคำอธิบายกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งฉบับสมบูรณ์ ซึ่งจัดพิมพ์เป็นที่ระลึกเนื่องในงานพระราชทานเพลิงศพท่านผู้เขียนเองในปี 2520

ในส่วนของเนื้อหา พระนิติการณ์ประสมได้พยายามอธิบายถึงบทมาตราทั้งหลายในประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งทุกมาตรา ซึ่งหากมองเพียงผิวเผินอาจมองได้ว่าท่านมุ่งอธิบายแบบเรียงมาตรา แต่ท่านได้อธิบายเป็นหมวดหมู่ตามวิธีการของท่าน โดยดำเนินการตามประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งเป็นหลัก ซึ่งท่านปรารภไว้ว่า[13]

“หนังสือเล่มนี้…ได้พยายามอธิบายถึงบทมาตราทั้งหลายในประมวลกฎหมายนี้ทุก ๆ มาตรา และเมื่อกล่าวถึงบทมาตราใดก็ได้อ้างมาตรานั้นลงไว้ด้วย แต่มิใช่เป็นการอธิบายเรียงเป็นมาตราไป หากแต่ได้จัดอธิบายเป็นหมวดหมู่ตามวิธีการของผู้เรียบเรียง โดยดำเนินตามประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งเป็นหลัก เมื่อบทมาตราใดเกี่ยวโยงกัน หรือเกี่ยวโยงถึงกฎหมายอื่น ก็ได้แจ้งไว้ให้ทราบ พร้อมทั้งบรรจุอุทาหรณ์ไว้โดยทั่วไป…”

ทั้งนี้ ผู้เขียนขอยกคำอธิบายของพระนิติการณ์ประสมที่กล่าวถึงลักษณะสำคัญของประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งไว้ดังนี้[14]

“ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งเป็นส่วนหนึ่งของกฎหมายวิธีสบัญญัติคือได้แก่บรรดากฎหมายอันว่าด้วยวิธีดำเนินการเพื่อความรับรอง (acknowledgement) คุ้มครอง (protection) และบังคับตาม (enforcement) ซึ่งสิทธิของบุคคลในอรรถคดีทางแพ่ง โดยการฟ้องร้องหรือต่อสู้ในศาล หรืออีกนัยหนึ่งคือเมื่อมีผู้ใดมาโต้แย้งหรือคัดค้านต่อสิทธิของเราซึ่งมีอยู่โดยชอบก็ดี หรือเมื่อสิทธิของเราถูกผู้ใดทำลายเสียหายก็ดี หรือเมื่อเราจะมีสิทธิจะได้รับประโยชน์จากผู้อื่นก็ดี การที่เราจะขอให้ได้ความรับรองคุ้มครองและบังคับตามสิทธินั้นๆ ต้องดำเนินตามกฎหมายอันว่าด้วยวิธีพิจารณาความแพ่ง…”

นอกจากนี้ ท่านยังอธิบายแนวทางการศึกษากฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่ง ในแง่ของการให้ความสำคัญกับแนวคำพิพากษาศาลฎีกาดังนี้[15]

“นอกจากบทกฎหมายโดยเฉพาะ ระเบียบการพิจารณาพิพากษาคดีในศาลยังต้องอาศัยคำพิพากษาของศาลสูง มีศาลฎีกาเป็นต้น เป็นหลักบันทัดฐานอยู่มาก ทั้งนี้ เพราะเหตุว่าระเบียบวิธีพิจารณาความนั้น ย่อมมีข้อขอดเล็กๆ น้อยๆ ยากที่จะยกขึ้นตราเป็นกฎหมายให้ครบถ้วนได้ อีกประการหนึ่ง กฎหมายที่บัญญัติขึ้นเป็นครั้งคราวก็เพื่อประโยชน์แก่ความเหมาะสมแห่งความเป็นอยู่ในสมัยนั้น ครั้นเมื่อเหตุการณ์เปลี่ยนแปลงไป กฎหมายก็มีความจำเป็นต้องเปลี่ยนแปลงตามไปด้วย เพราะฉะนั้น กฎหมายบัญญัติขึ้นไว้เหมาะแก่สมัยหนึ่งนั้น อาจไม่เหมาะที่จะใช้ในอีกสมัยหนึ่ง…”

คำอธิบายข้างต้นสะท้อนแนวคิดเกี่ยวกับการศึกษากฎหมายวิธีพิจารณาความในไทยได้พอสมควร ในแง่ของการให้ความสำคัญกับแนวคำพิพากษาของศาลมากกว่ากฎหมายประเภทอื่น อย่างไรก็ดี การให้ความสำคัญต่อแนวคำพิพากษาของศาลดังกล่าวอาจมีมากไป จนหลงลืมการสะกัดหลักการเบื้องหลังตัวบทกฎหมายและคำพิพากษา ดังปรากฏว่าการศึกษากฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งในปัจจุบัน ให้ความสำคัญกับการศึกษาว่าคำพิพากษาศาลฎีกาในแต่ละฉบับวินิจฉัยอย่างไร มากกว่าการค้นหาหลักที่อยู่เบื้องหลังคำพิพากษาเหล่านั้นมาจัดกลุ่มเป็นหลักกฎหมาย

คำอธิบายประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งของพระนิติการณ์ประสม จัดเป็นคำอธิบายประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งเล่มแรกในนิติบรรณพิภพ ทั้งการที่ท่านได้เรียบเรียงไว้หลายเวอร์ชันด้วยกัน ทำให้ตำราของท่านในแต่ละยุค สะท้อนร่องรอยการเปลี่ยนผ่านกระบวนวิธีพิจารณาความแพ่งในศาลก่อนและหลังการประกาศใช้ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งพอสมควร นอกจากนี้ยังได้รับการยกย่องว่าเป็นคำอธิบายประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งที่ครบถ้วนสมบูรณ์ที่สุดเล่มหนึ่ง และยังเป็นแนวทางในการจัดทำตำรากฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งในชั้นหลังๆ พอสมควร

ทั้งนี้ เมื่อมีการจัดพิมพ์ ‘คำอธิบายกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่ง’ ขึ้นใหม่ในปี 2505 พระนิติการณ์ประสมตัดสินใจมอบลิขสิทธิ์ให้แก่เนติบัณฑิตยสภา โดยให้เนติบัณฑิตยสภาเป็นผู้จัดการจำหน่ายและนำเงินรายได้ตั้งเป็นกองทุนชื่อ ‘ทุนพระนิติการณ์ประสม’ อันมีวัตถุประสงค์เพื่อจ่ายเงินสงเคราะห์นักศึกษาของสำนักงานอบรมศึกษาแห่งเนติบัณฑิตยสภา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และมหาวิทยาลัยรามคำแหง ที่เรียนดีแต่ขาดแคลนค่าเล่าเรียนหรือค่าใช้จ่าย[16]

พระนิติการณ์ประสม (ซ้าย) มอบ “ทุนพระนิติการณ์ประสม” แก่นักศึกษา

ตำราคำอธิบายกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งฉบับนี้เป็นที่ภาคภูมิใจของพระนิติการณ์ประสมเป็นอย่างมาก ดังที่ท่านเคยปรารภกับจิตติ ติงศภัทิย์ เมื่อท่านได้รับพระราชทานปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ว่า การได้รับเกียรติดังกล่าวมีที่มาจากการที่ท่านจัดทำตำราเล่มนี้ ทั้งยังขอให้จิตติร่วมยินดีในผลงานนี้ด้วย[17]

นอกเหนือจากคำอธิบายกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งแล้ว พระนิติการณ์ประสมยังมีงานรวบรวมคำพิพากษาศาลฎีกาอีกด้วย เนื่องจากเล็งเห็นว่าคำพิพากษาสำหรับใช้เป็นบรรทัดฐานในการค้นคว้าอ้างอิงแก่บรรดาผู้ประกอบวิชาชีพกฎหมายยังมิได้ตีพิมพ์กันเป็นที่แพร่หลาย จึงได้ย่อเรื่อง จัดทำหัวข้อและหมวดหมู่ให้เข้าลักษณะตัวบทกฎหมาย จัดทำสารบาญ และรวบรวมจัดพิมพ์ในชื่อ ‘ธร์มสาร’ โดยจัดพิมพ์ตั้งแต่ปี 2460-2484 จึงชะงักลงเนื่องจากเกิดสงครามมหาเอเชียบูรพาและกระดาษขาดแคลน[18]

ปกของธร์มสาร

ส่งท้าย

แม้ว่าชื่อของพระนิติการณ์ประสมจะไม่ค่อยเป็นที่รู้จักนักในวงการกฎหมาย แต่ท่านก็เป็นตัวอย่างของนักกฎหมายที่มีประสบการณ์ทหลากหลายไม่ว่าจะในภาครัฐหรือเอกชน ทั้งยังเป็นอาจารย์กฎหมายที่มีความเป็นครู เห็นแก่ประโยชน์ส่วนรวมเป็นที่ตั้ง และทุ่มเทถ่ายทอดวิชาความรู้โดยไม่หวังสิ่งตอบแทน ดังปรากฏเป็นประจักษ์พยานในรูปของตำรากฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่ง

แม้ว่าหลายเรื่องในตำรากฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งของท่านจะเป็นคำอธิบายกฎหมายที่ถูกยกเลิก เพราะหลังพระนิติการณ์ประสมถึงแก่อนิจกรรม ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งมีการปรับปรุงแก้ไขอยู่หลายครั้ง[19] แต่ตำราเล่มนี้ก็เป็นแนวทางให้นักกฎหมายรุ่นหลังใช้ศึกษากฎหมาย เป็นต้นแบบในการเขียนกฎหมาย และเป็นประจักษ์พยานของอาจารย์กฎหมายผู้ให้ท่านหนึ่งอย่างแท้จริง

References
1 แหล่งอ้างอิงส่วนใหญ่เรียบเรียงจาก พระนิติการณ์ประสม, คำอธิบายกฎหมายลักษณะพยานหลักฐานและจิตตวิทยา พ.ศ. 2490 พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพพระนิติการณ์ประสมม.ว.ม., ป.ช. ณ เมรุพลับพลาอิศริยาภรณ์วัดเทพศิรินทราวาส วันจันทร์ที่ 21 มีนาคม พุทธศักราช 2520 (กรุงสยามการพิมพ์ 2520).
2 พระราชทานบรรดาศักดิ์” ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 36 (11 มกราคม 2462) น.3094.
3 พระราชทานสัญญาบัตรบรรดาศักดิ์” ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 43 (26 พฤศจิกายน 2469) น. 3087.
4 ประกาศสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง แต่งตั้งผู้พิพากษาศาลฎีกา และอธิบดีผู้พิพากษาศาลอาญา” ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 62 ตอน 65 (6 พฤศจิกายน 2488) น.1628.
5 ประกาศกระทรวงยุติธรรม เรื่อง ผู้พิพากษาลาออกจากราชการ” ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 63 ตอนที่ 40 (11 มิถุนายน 2489) 772-773
6 ประกาศตั้งกรรมการร่างกฎหมาย” ราชกิจจานุเกษา เล่ม 50 ง (17 ธันวาคม 2476) น.2577.
7 ที่ระลึกในงานฌาปนกิจศพนายโชติล่ำซำณวัดมกุฏกษัตริยารามวันที่ 4 พฤศจิกายนพ.. 2491 (โรงพิมพ์พระจันทร์ 2491) น.3.
8 คำไว้อาลัยของประภาศน์ อวยชัย ใน พระนิติการณ์ประสม, คำอธิบายกฎหมายลักษณะพยานหลักฐานและจิตตวิทยาพ.ศ. 2490 พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพพระนิติการณ์ประสมม.ว.ม., ป.ช. ณเมรุพลับพลาอิศริยาภรณ์วัดเทพศิรินทราวาสวันจันทร์ที่ 21 มีนาคมพุทธศักราช 2520 (กรุงสยามการพิมพ์ 2520).
9 พิธีพระราชทานปริญญาบัตรประจำปีการศึกษา 2518 (มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ 2520) น. (12)-(13).
10 อาลัยคุณป๋า ใน พระนิติการณ์ประสม, คำอธิบายกฎหมายลักษณะพยานหลักฐานและจิตตวิทยาพ.ศ. 2490 พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพพระนิติการณ์ประสมม.ว.ม., ป.ช. ณเมรุพลับพลาอิศริยาภรณ์วัดเทพศิรินทราวาสวันจันทร์ที่ 21 มีนาคมพุทธศักราช 2520
11 ชาญชัย แสวงศักดิ์, อิทธิพลของฝรั่งเศสในการปฏิรูปกฎหมายไทย (พิมพ์ครั้งที่ 2, วิญญูชน 2558) น.113.
12 คำนำ ในการพิมพ์ครั้งที่ 1 ใน พระนิติการณ์ประสม, คำอธิบายประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่ง (เนติบัณฑิตยสภา 2515).
13 เพิ่งอ้าง.
14 เพิ่งอ้าง น.2.
15 พระนิติการณ์ประสม, กฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่ง (โรงพิมพ์อักษรนิติ 2477) น.3.
16 ประภาศน์ อวยชัย, คำไว้อาลัย ใน พระนิติการณ์ประสม, คำอธิบายกฎหมายลักษณะพยานหลักฐานและจิตตวิทยาพ.ศ. 2490 พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพพระนิติการณ์ประสมม.ว.ม., ป.ช. ณเมรุพลับพลาอิศริยาภรณ์วัดเทพศิรินทราวาสวันจันทร์ที่ 21 มีนาคมพุทธศักราช 2520
17 จิตติ ติงศภัทิย์, คำไว้อาลัย ใน พระนิติการณ์ประสม, คำอธิบายกฎหมายลักษณะพยานหลักฐานและจิตตวิทยาพ.ศ. 2490 พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพพระนิติการณ์ประสมม.ว.ม., ป.ช. ณเมรุพลับพลาอิศริยาภรณ์วัดเทพศิรินทราวาสวันจันทร์ที่ 21 มีนาคมพุทธศักราช 2520
18 พระนิติการณ์ประสม, คำอธิบายกฎหมายลักษณะพยานหลักฐานและจิตตวิทยาพ.ศ. 2490 พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงศพพระนิติการณ์ประสมม.ว.ม., ป.ช. ณเมรุพลับพลาอิศริยาภรณ์วัดเทพศิรินทราวาสวันจันทร์ที่ 21 มีนาคมพุทธศักราช 2520
19 นับแต่ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งมีผลบังคับใช้ในวันที่ 1 ตุลาคม 2478 มีการแก้ไขเพิ่มเติม ถึงปัจจุบัน (ตุลาคม 2568) มีการแก้ไขเพิ่มเติมทั้งหมด 32 ครั้ง เฉพาะนับแต่การจัดพิมพ์ตำราของพระนิติการณ์ประสมครั้งหลังสุดใน พ.ศ. 2515 ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่งมีการแก้ไขเพิ่มเติมถึง 28 ครั้ง

MOST READ

Life & Culture

14 Jul 2022

“ความตายคือการเดินทางของทั้งคนตายและคนที่ยังอยู่” นิติ ภวัครพันธุ์

คุยกับนิติ ภวัครพันธุ์ ว่าด้วยเรื่องพิธีกรรมการส่งคนตายในมุมนักมานุษยวิทยา พิธีกรรมของความตายมีความหมายแค่ไหน คุณค่าของการตายและการมีชีวิตอยู่ต่างกันอย่างไร

ปาณิส โพธิ์ศรีวังชัย

14 Jul 2022

Life & Culture

27 Jul 2023

วิตเทเกอร์ ครอบครัวที่ ‘เลือดชิด’ ที่สุดในอเมริกา

เสียงเห่าขรม เพิงเล็กๆ ริมถนนคดเคี้ยว และคนในครอบครัวที่ถูกเรียกว่า ‘เลือดชิด’ ที่สุดในสหรัฐอเมริกา

เรื่องราวของบ้านวิตเทเกอร์ถูกเผยแพร่ครั้งแรกทางยูทูบเมื่อปี 2020 โดยช่างภาพที่ไปพบพวกเขาโดยบังเอิญระหว่างเดินทาง ซึ่งด้านหนึ่งนำสายตาจากคนทั้งเมืองมาสู่ครอบครัวเล็กๆ ครอบครัวนี้

พิมพ์ชนก พุกสุข

27 Jul 2023

Life & Culture

26 Mar 2021

ผี เรื่องผี อดีต ความทรงจำและการหลอกหลอนในโรงเรียนผีดุ

เมื่อเรื่องผีๆ ไม่ได้มีแค่ความสยอง! อาทิตย์ ศรีจันทร์ วิเคราะห์พลวัตของเรื่องผีในสังคมไทย ผ่านเรื่องสั้นใน ‘โรงเรียนผีดุ’ วรรณกรรมสยองขวัญเล่มใหม่ของ นทธี ศศิวิมล

อาทิตย์ ศรีจันทร์

26 Mar 2021

เราใช้คุกกี้เพื่อพัฒนาประสิทธิภาพ และประสบการณ์ที่ดีในการใช้เว็บไซต์ของคุณ คุณสามารถศึกษารายละเอียดได้ที่ นโยบายความเป็นส่วนตัว และสามารถจัดการความเป็นส่วนตัวเองได้ของคุณได้เองโดยคลิกที่ ตั้งค่า

Privacy Preferences

คุณสามารถเลือกการตั้งค่าคุกกี้โดยเปิด/ปิด คุกกี้ในแต่ละประเภทได้ตามความต้องการ ยกเว้น คุกกี้ที่จำเป็น

Allow All
Manage Consent Preferences
  • Always Active

Save