“ช่วงนี้กำลังทำร่างกายพี่ ว่าจะกลับมาต่อยมวยอีกครั้ง เมื่อเช้าก็เพิ่งไปวิ่งมา”
“ฝุ่นลงหนักขนาดนี้น่ะเหรอ”
“ให้ทำไง ก็ของมันต้องทำ”
วันนั้น ค่าฝุ่นแถวจังหวัดนนทบุรีวัดได้ระดับเป็นโซนสีม่วง ตีความได้ว่า ‘มีผลกระทบต่อทุกคนอย่างรุนแรง’ แอปพลิเคชันวัดดัชนีคุณภาพอากาศแนะนำให้ ‘หลีกเลี่ยงการออกกำลังกายนอกบ้าน’ รวมทั้ง ‘ปิดหน้าต่างเพื่อหลีกเลี่ยงอากาศภายนอกบ้านที่สกปรก’ และเรื่องเศร้าคือ อันที่จริง ต่อให้ไม่มีตัวเลขหรือโซนสีจากเครื่องมือวัดค่าความสะอาดของอากาศ แค่เปิดหน้าต่างมองออกไปนอกระเบียงห้องก็น่าจะเห็นความทึบทึมขมุกขมัวได้ด้วยตาเนื้อ
ยิ่งกับคนที่เป็นภูมิแพ้ เผลอๆ นั่งในบ้าน อาการคันตายุบยิบ น้ำมูกไหลก็มาย้ำเตือนโดยไม่ต้องออกไปเห็นด้วยซ้ำ และเรื่องพวกนี้ก็อยู่กับชีวิตพวกเรามานานหลายปีเหลือเกิน จะมากน้อยก็ปรับชีวิตใช้กันไปตามมีตามเกิด ปิดประตูหน้าต่าง สั่งซื้อเครื่องฟอกอากาศตามกำลังทรัพย์ หรือซื้อหน้ากากกรองฝุ่นมาใส่
บทสนทนาข้างต้นเกิดขึ้นในยิมมวยเล็กๆ ช่วงเย็นย่ำวันหนึ่งของวันที่ค่าอากาศแตะโซนสีม่วง และเพราะเกรงค่าฝุ่น คนทั้งยิมเลยต้องระเห็จไปซ้อมกันในห้องปิดเพื่อกันละอองเล็กๆ จากด้านนอก
เขาเป็นเทรนเนอร์มวยวัยยี่สิบปลาย เคยชกมวยอาชีพและขึ้นเวทีใหญ่ๆ ในกรุงเทพฯ มาแล้วมากต่อมาก ก่อนชีวิตจะเรียกร้องแกมผลักไสให้เลิกมวยไปเป็นคนสอนทั้งที่ต่างจังหวัดบ้านเกิด, ในตัวเมือง ไปจนถึงประเทศจีนที่เขาไปทำมาหากินอยู่ร่วมปีกว่าก่อนจะกลับมาไทยอีกครั้ง พร้อมความตั้งใจจะกลับมาชกมวยอีกหน -เพราะเอาเข้าจริงๆ วัยเท่าเขาหากปั้นร่างกายดีๆ (ภาษามวยคือ ‘ทำร่างกาย’) จะกลับขึ้นสังเวียนอีกหนก็ไม่ใช่เรื่องยาก และนั่นก็ย่อมหมายถึงการลุกไปซ้อมวิ่งแต่เช้าด้วย
“ช่วงนี้กำลังทำร่างกายพี่ ว่าจะกลับมาต่อยมวยอีกครั้ง เมื่อเช้าก็เพิ่งไปวิ่งมา”
“ฝุ่นลงหนักขนาดนี้น่ะเหรอ”
“ให้ทำไง ก็ของมันต้องทำ”
ของมันต้องทำ -ฟังแล้วก็นึกถึงอีกหลายชีวิตที่ต้องออกไปทำงานกลางแจ้ง เย็นย่ำของวันที่สบตากับพนักงานโบกรถของห้างสรรพสินค้าใหญ่ยักษ์, พนักงานกวาดถนนกลางความอ้าวชื้น หรือกระทั่งแววตาใครสักคนที่ประสานด้วยตอนยืนรอรถเมล์กลับบ้านหลังเลิกงาน- ต่างก็ไม่มีทางเลือกกันทั้งนั้น
หรือการจะมีตัวเลือก ใช่หรือไม่ว่าด้านหนึ่งมันหมายถึงการถดถอยต่อกิจวัตรและรูปแบบชีวิตที่เราอยากมี นึกถึงมิตรสหายที่เพิ่งวิ่งมาราธอนจบ ก่อนหน้านั้นไม่กี่วัน ช่วงที่ฝุ่นเริ่มลงหนักและเครื่องวัดอากาศเริ่มแจ้งเตือนเป็นโซนสีแดง เขาเปรยด้วยสีหน้ากึ่งกังวลใจ “ถ้าวันแข่งแล้วฝุ่นเยอะไปกว่านี้ ผมว่าจะถอนตัวนะ”
มองหน้าเพื่อน รู้แก่ใจว่าพวกเขาตะบี้ตะบันซ้อมวิ่งอยู่นานร่วมครึ่งปี “ถ้าต้องถอนเพราะฝุ่นจริง ไม่เสียดายเหรอ” -พยักหน้าเงียบเชียบจากอีกฝ่ายเป็นคำตอบ
และแม้อีกไม่กี่วันหลังจากนั้น พวกเขาจะลงวิ่งครบ 42 กิโลเมตรได้ตลอดรายการโดยปราศจากอาการบาดเจ็บ หากแต่ฝุ่นหนาหนักที่โรยตัวลงมาทั่วเมืองก็ทำให้จำเป็นต้องเก็บพักรองเท้าวิ่งไว้ในตู้รองเท้าไปอีกพักใหญ่โดยปริยาย รวมถึงมิตรสหายอีกหลายคนที่นิยมออกกำลังกายกลางแจ้ง ไล่ตั้งแต่วิ่งในสวนสาธารณะไปจนถึงเตะฟุตบอลในสนามกว้าง ล้วนแล้วแต่ก็จำเป็นต้องเปลี่ยนทิศทางการใช้ชีวิต และนี่ก็หมายความรวมถึงอีกหลายๆ คนที่ก็ดูเหมือนจะ ‘เลือกได้’ ที่จะไม่ต้องไปออกกำลังหรือทำกิจกรรมนอกบ้าน แท้จริงแล้วก็ไม่ได้อยู่ในจุดที่ได้ ‘เลือก’ เท่าไหร่นัก ในเมื่อตัวเลือกหนึ่งย่ำแย่กว่าอีกตัวเลือกหนึ่ง แต่ก็อีกนั่นแหละ มันก็ย่อมดีกว่าการไม่มีตัวเลือกที่ ‘ต้อง’ ออกไปข้างนอกโดยปราศจากข้อโต้แย้งอย่างที่อีกหลายคนต้องเผชิญ
หรือกระทั่งว่าการเลือกจะมีความสุขเล็กๆ น้อยๆ อย่างการออกไปเดินหย่อนใจในพื้นที่สาธารณะหลายๆ แห่ง การนั่งเล่นเรื่อยเปื่อยริมแม่น้ำก็กลายเป็นตัวเลือกที่ ‘แย่กว่า’ ในการใช้ชีวิตในวันนั้น เราอาจจะดูมีทางเลือก หากแต่มันก็ไม่ได้เป็นทางเลือกที่เท่าเทียม
และไม่ว่าจะการวิ่งออกกำลังกายในสวนสาธารณะหรือแม้แต่ไปเดินเล่นในที่โล่ง สำหรับหลายคนมันก็เป็นความสุขเล็กๆ น้อยๆ และราคาไม่แพงนักที่พอจะหยิบฉวยไว้ได้ในแต่ละวัน เรื่องเศร้าคือ เราอยู่ในจุดที่ ‘เรื่องเล็กๆ’ เหล่านี้กลายเป็นสิ่งที่เราไม่อาจครอบครองไว้ได้อีกแล้ว
เรื่องฝุ่นไม่ใช่ปัญหาใหม่ที่ประเทศไทยกำลังเผชิญ พูดกันจริงๆ มันกินเวลามานานหลายปี -อาจจะมากไปเสียจนผู้คนชินชากันแล้วด้วยซ้ำ- เราเคยตื่นตระหนกเมื่อเห็นข่าวคนล้มป่วยจากฝุ่น PM เคยหัวเราะขันขื่นกึ่งทดท้อตอนเห็นภาครัฐฉีดน้ำหวังระงับฝุ่นเมื่อปี 2018 เพื่อจะพบว่าปัญหาเหล่านี้เกิดขึ้นซ้ำเดิมแทบทุกปี ในช่วงเวลาเดิม จังหวะเดิม กับบทสนทนาเดิมๆ และเสียงก่นด่าเศร้าสร้อยเดิมๆ ปัญหากลายเป็นเรื่องใหญ่เกินกว่าที่จะจัดการกันด้วยตัวคนเดียวได้ มากสุดแค่ประคับประคองหาเครื่องกรองอากาศหรือหน้ากากอนามัยใส่ตามกำลัง คนที่ต้องทำงานกลางแจ้งก็ยังต้องออกจากบ้านเพื่อไปทำงานเหมือนเดิม จะว่าคนไทยอดทนกันเก่งก็พูดยาก
เรื่องมันแค่ว่าเราทำในสิ่งที่เราในเชิงปัจเจกทำได้ไปหมดแล้ว มันไม่เหมือนในหนังดิสโทเปียที่มีสัตว์ประหลาดออกมาอาละวาด ฆ่าคนตายฉับพลัน ความรุนแรงในนามของฝุ่น ในนามของมลภาวะนวดเราทีละช้าๆ ป่วยกระเสาะกระแสะคันหูคันตา แต่ก็ยังมีแรงพอจะออกไปทำงานหาเงินได้
ความไม่มีกินมันน่ากลัวและรุนแรงกว่าความป่วยไข้ที่ยังไม่ปรากฏตัวชัดเจนเสมอ ความน่าหดหู่ลำดับต่อมาคือหากเราคำนวณในแง่เศรษฐศาสตร์ ไม่ว่าจะอย่างไรคงหลีกเลี่ยงความป่วยไข้กับค่ารักษาพยาบาลจากโรคอันเกิดจากมลภาวะไม่ได้อยู่ดี
เราอาจสืบสาวราวเรื่องเพื่อไล่หาตัวคนรับผิดชอบ มากต่อมากพุ่งเป้าไปที่คนเผาไร่อ้อยที่ดูจะเป็นโจทก์สำคัญของประเด็นนี้ เราเห็นโพสต์หญิงชาวไร่ที่ถ่ายรูปคู่การเผาไร่อ้อย ที่กลายเป็นแหล่งรองรับความเดือดดาลเคียดแค้นของผู้คนที่ต้องทนทุกข์เพราะฝุ่น ถามว่าผิดไหมก็ผิดแน่ แต่ถามว่าเข้าใจได้ไหม ก็เข้าใจได้อีกเหมือนกัน เพราะในระดับโครงสร้าง คงยากจะปฏิเสธว่าระบบอุตสาหกรรมเองก็บีบให้ชาวไร่ที่เป็นคนตัวเล็กตัวน้อยต้องเร่งปลูกเร่งผลิตพร้อมกันกับที่ก็ต้องหาวิธีลดต้นทุนให้ได้ด้วยตัวเอง เพื่อที่ว่าปลายทางจะได้มีอ้อยไปให้โรงงานที่ต้องผลิตน้ำตาลออกมาให้ทันความต้องการในการบริโภคของผู้คน
ฝุ่นหนาหนัก ควันจากการเผา ด้านหนึ่งมันก็อยู่ในจานอาหารมื้อใดมื้อหนึ่งที่เรากิน อยู่ในเนื้อสัตว์จากโรงงานที่รับซื้ออาหารสัตว์มหาศาลเพื่อใช้ป้อนความต้องการที่ดูไม่มีขีดจำกัดของผู้คน การก่นด่าชาวบ้านตัวเล็กตัวน้อยเพียงหนึ่งคนหรือสองคน นอกเหนือไปจากความรู้สึกสาแก่ใจที่ได้ ‘หาที่ลง’ แล้ว มันก็ดูเหมือนไม่ได้สร้างประโยชน์โพดผลใดๆ จนกว่าเราจะกล้าสบตากับความเป็นจริงที่ว่า จะชอบหรือไม่ชอบใจ รู้หรือไม่รู้ตัว เราก็อาจเป็นส่วนหนึ่งในสมการอันบิดเบี้ยวและอัปลักษณ์นี้ ภายใต้เงาทึบทะมึนของนายทุนที่เป็นเจ้าของโรงงานและอุตสาหกรรมที่พูดกันอย่างตรงไปตรงมา ก็อาจจะรับคำด่าน้อยกว่าหญิงชาวไร่รายนั้นไม่รู้กี่เท่าตัว และนี่เป็นเหตุผลว่าทำไมการแก้ปัญหาอย่างจริงๆ จังๆ ควรออกมาจากภาครัฐเป็นสำคัญ
ในระยะสั้น เรายังเห็นการพยายามจัดการของรัฐผ่านการออกคำสั่งปิดโรงเรียนชั่วคราว รวมทั้งการแจ้งเตือนค่าฝุ่นให้ประชาชนรับทราบรายวัน แต่กับแผนงานระยะยาว น่าเศร้าที่ดูจะยังไม่ปรากฏตัวให้เห็นชัดเจนนัก แม้เราจะมีคณะกรรมการวิสามัญ (กมธ.) พิจารณาร่างพระราชบัญญัติอากาศสะอาดเพื่อประชาชน พ.ศ. .. … หรือ พ.ร.บ. อากาศสะอาดทั้งเจ็ดฉบับแล้วก็ตาม หากแต่นั่นก็เป็นกระบวนการที่กินเวลานานนับปี และก็อาจเป็นคนตัวเล็กตัวน้อยอีกเหมือนกันที่ยังต้องดิ้นรนกันต่อไป จะด้วยวิธีการไหนก็แล้วแต่กำลังในมือ
ไม่มากก็น้อย นี่ใกล้เคียงกับหนังดิสโทเปีย ที่แม้แต่อากาศบริสุทธิ์ก็ยังเป็นเรื่องของตำแหน่งแห่งที่ทางสังคมและความเหลื่อมล้ำ
บางจังหวะอีกไม่นานหลังจากนี้ ฝุ่นอาจพัดผ่านพ้นเขตกรุงเทพฯ และปริมณฑล ขณะที่พื้นที่อื่นอีกหลายแห่งในไทยยังต้องแบกรับมวลละอองพิษมหาศาล กับค่าวัดฝุ่นสีแดงไล่ไปจนถึงสีม่วง ต้องอดทนใช้ชีวิตไปจนกว่าจะหมด ‘ฤดูฝุ่น’ เพื่อที่ว่าปีหน้า -หากเรายังแก้ไขอะไรไม่ได้- ข้อถกเถียง คำก่นด่า ความเจ็บไข้ก็จะวนกลับมาเป็นวาระใหม่ที่ยังเป็นประเด็นเดิม
นึกถึงคนที่เลือกไม่ได้ ต้องออกไปวิ่งเพื่อ ‘ทำร่างกาย’ กลางฝุ่นหนาหนัก คนที่ต้องออกไปโบกรถริมถนนในช่วงเวลาที่รัฐสนับสนุนให้ทุกคนอยู่ในบ้าน แต่เงื่อนไขชีวิตพวกเขาไม่อนุญาตให้ทำตามคำแนะนำได้ ไปจนถึงคนที่ดูเหมือนจะ ‘ได้เลือก’ เลือกที่จะไม่ไปวิ่งออกกำลังกาย เลือกที่จะไม่ไปเดินพักผ่อนในที่สาธารณะ แต่มันก็เป็น ‘ตัวเลือก’ ที่ชวนเศร้าไม่น้อย หรือกระทั่งชวนให้ตั้งคำถามว่าเราได้เลือกจริงๆ ไหม
หรือแท้จริงแล้ว เราอาจเลือกอะไรไม่ได้เลย
เรื่อง: พิมพ์ชนก พุกสุข
