เมื่อไม่นานมานี้ มีการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองภายในญี่ปุ่นที่สะท้อนเรื่องบทบาทของผู้หญิงอย่างน่าสนใจ
นายฟุมิโอะ คิชิดะ นายกรัฐมนตรีญี่ปุ่น ประกาศปรับคณะรัฐมนตรีเป็นครั้งที่สอง เมื่อวันที่ 13 กันยายน 2023 ที่ผ่านมา มุ่งหวังเรียกคะแนนนิยมที่นับวันมีแต่ลดต่ำลงๆ อย่างน่าใจหายให้ฟื้นคืนกลับมา
คณะรัฐมนตรีชุดใหม่นี้ นอกจากจะจัดสรรโควต้าตามขนาดของแต่ละ ‘มุ้ง’ อย่างลงตัวแล้ว นายคิชิดะยังภูมิใจเสนอคณะรัฐมนตรีที่มีรัฐมนตรีหญิงรวมห้าคน ซึ่งเป็นจำนวนเท่ากับรัฐมนตรีหญิงในรัฐบาลนายจุนอิชิโร โคอิสุมิ（小泉 純一郎）(ปี 2001) และในรัฐบาลนายชินโซ อาเบะ（安倍 晋三）สมัยที่สอง (ปี 2014) นับเป็นจำนวนที่มากที่สุดที่ให้นักการเมืองหญิงมีส่วนร่วมเท่าที่เคยมีมา เพื่อแสดงถึงการยกระดับการมีส่วนร่วมทางการเมืองของสตรีญี่ปุ่น
หนึ่งในห้ารัฐมนตรีหญิงที่สร้างความเซอร์ไพรซ์คือโยโกะ คามิกาวา（上川 陽子）วัย 70 ปี รับตำแหน่งรัฐมนตรีกระทรวงการต่างประเทศ เธอเป็นสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรของจังหวัดชิสุโอกะครั้งแรกในปี 2000 ปัจจุบันนับเป็นสมัยที่เจ็ด และสังกัด ‘มุ้งคิชิดะ’（岸田派）จบการศึกษาปริญญาตรีจากมหาวิทยาลัยโตเกียว และระดับปริญญาโทจากมหาวิทยาลัยฮาวาร์ด สหรัฐอเมริกา
รัฐมนตรีคามิกาวาไม่ใช่รัฐมนตรีหน้าใหม่แต่อย่างใดเลย นอกจากตำแหน่งประธานฝ่ายส่งเสริมกิจกรรมสตรี（女性活躍推進本部長）ของพรรคแอลดีพี（自民党）แล้ว เธอยังเคยเป็นรัฐมนตรีดูแลนโยบายเด็กเกิดน้อย และเป็นรัฐมนตรีกระทรวงยุติธรรมในสมัยรัฐบาลนายอาเบะและรัฐบาลนายสุงะ ทั้งยังผลักดันให้มีการแก้กฎหมายแพ่งเกี่ยวกับอายุของผู้บรรลุนิติภาวะเป็น 18 ปีบริบูรณ์ มีผลบังคับใช้เมื่อวันที่ 1 เมษายน 2022 และลงนามให้บังคับใช้โทษประหารชีวิตแก่เจ้าลัทธิโอมุชินริเคียว（オウム真理教）และพวกรวม 13 คน ในเดือนสิงหาคม 2018 ความผิดฐานปล่อยก๊าซพิษรมควันสังหารหมู่ประชาชนผู้บริสุทธิ์ และมีผู้ได้รับบาดเจ็บจำนวนมากเหตุเกิดในรถไฟใต้ดินปี 1994 ในคดีโอมุชินริเคียวที่ใช้เวลาตัดสินยาวนาน 24 ปี เป็นเหตุให้หลังจากนั้นเธอจำเป็นต้องมีบอดี้การ์ดประกบติดตัว
ในด้านสถานการณ์การเมืองระหว่างประเทศ นายคิชิดะพยายามอย่างยิ่งที่จะให้ญี่ปุ่นมีบทบาทโดดเด่นบนเวทีโลก แสวงหามิตรประเทศเพื่อป้องกันและคุ้มกันญี่ปุ่นจากการเผชิญหน้ากับเกาหลีเหนือและจีน
เพราะเหตุใดนายคิชิดะจึงแต่งตั้งผู้หญิงเป็นรัฐมนตรีต่างประเทศซึ่งเป็นกระทรวงเกรดเอทีเดียว นอกจากเหตุผลเพื่อการยกระดับและส่งเสริมสถานภาพนักการเมืองหญิงของญี่ปุ่น ซึ่งน่าจะเป็นเหตุผลอันดับรองๆ แล้ว ย่อมมีเบื้องหน้าเบื้องหลังไม่มากก็น้อย
นายโยชิมาสะ ฮายาชิ（林 芳正）อดีตรัฐมนตรีการต่างประเทศที่ถูกปรับออกในครั้งนี้ ดำรงตำแหน่งมา 1 ปี 10 เดือน สังกัดพรรคแอลดีพี และเป็นสมาชิกมุ้งคิชิดะเช่นกัน นายฮายาชิพร้อมคณะเดินทางไปเยือนยูเครน พบกับประธานาธิบดีเซเลนสกี ในฐานะรัฐมนตรีต่างประเทศญี่ปุ่นในวันที่ 9 กันยายน 2023 เพื่อติดตามสถานการณ์และให้ความช่วยเหลือในการฟื้นฟูยูเครน และความช่วยเหลือด้านการแพทย์ เป็นต้น
เมื่อเสร็จสิ้นภารกิจและเดินทางกลับถึงญี่ปุ่นวันที่ 12 กันยายน 2023 หนึ่งวันก่อนการประกาศแต่งตั้งคณะรัฐมนตรีชุดใหม่ นายฮายาชิได้เข้าพบนายคิชิดะที่ทำเนียบรัฐบาลเพื่อรายงานผลการปฏิบัติงานประมาณ 30 นาที และออกมาด้วยสีหน้าเคร่งเครียด ตอบนักข่าวเพียงว่ามารายงานเรื่องสถานการณ์ในยูเครนเท่านั้น แต่อันที่จริงแล้วเขาได้รับแจ้งตอนนั้นว่าจะถูกปรับออกจากตำแหน่งและส่งต่อให้รัฐมนตรีหญิงคามิกาวา
มีข้อมูลจากแหล่งข่าวใกล้ชิดว่าพร้อมๆ กับการปรับคณะรัฐมนตรีครั้งนี้ นายคิชิดะครุ่นคิดเกี่ยวกับแผนการปรับกรรมการบริหารภายในพรรคอยู่หลายแผน แต่ไม่มีแผนปรับนายฮายาชิออกจากตำแหน่งเลย เนื่องจากเขาทุ่มเทปฏิบัติงานอย่างมีผลงานมา 1 ปี 10 เดือน
แม้แต่เจ้าหน้าที่ผู้เกี่ยวข้องของสหรัฐอเมริกายังให้ความเห็นต่อการแต่งตั้งรัฐมนตรีหญิงคามิกาวาเข้ารับตำแหน่งว่าตกใจมากที่รู้ข่าว นายคิชิดะช่างมีความกล้าหาญมาก ส่วนเสียงซุบซิบภายในพรรคแอลดีพีเป็นไปในทางที่ว่า นายคิชิดะกำลังดำเนินแผนสกัดดาวรุ่ง เพราะเป็นเรื่องเซอร์ไพรซ์ใหญ่มากๆ
นายคิชิดะให้สัมภาษณ์เกี่ยวกับการเปลี่ยนตัวรัฐมนตรีต่างประเทศครั้งนี้ว่าการให้น้ำหนักต่อการทูตของผู้นำประเทศเป็นสิ่งสำคัญมาก เขาเข้าใจดีเนื่องจากเคยดำรงตำแหน่งรัฐมนตรีต่างประเทศมาหลายปี และให้ความสำคัญต่อการทูตผู้นำประเทศมาโดยตลอด นายฮายาชิเป็นผู้มีความรู้ความสามารถเป็นเลิศ อยากให้ใช้ความสามารถนี้เพื่อพัฒนาบุคลากรในพรรคแอลดีพีอันจะเป็นประโยชน์ในภายภาคหน้า
ตั้งแต่เข้ามารับตำแหน่งนายกรัฐมนตรี เมื่อเดือนพฤศจิกายน 2021 เป็นต้นมา คนใกล้ชิดรับรู้มาตลอดว่านายคิชิดะให้ความสำคัญกับการทูตของผู้นำประเทศอย่างมาก เขาเรียนรู้จากการเป็นรัฐมนตรีต่างประเทศยาวนานถึง 4 ปี 8 เดือน ในสมัยรัฐบาลนายอาเบะครั้งที่สองว่า “การต่างประเทศนั้น นายกรัฐมนตรีเป็นผู้ดำเนินการ”
อันที่จริงแล้ว ความต่อเนื่องในการต่างประเทศมีความสำคัญ รัฐมนตรีต่างประเทศที่อยู่ในตำแหน่งมายาวนานย่อมได้เปรียบกว่าบนเวทีโลก แต่นายคิชิดะกลับมีความคิดว่าการให้คนในมุ้งเดียวกันผลัดเปลี่ยนกันมีโอกาสสะสมประสบการณ์ก็เป็นสิ่งสำคัญไม่แพ้กัน
นอกจากนี้ ในโควต้าของมุ้งคิชิดะจะมีรัฐมนตรีหน้าเก่าหรือรัฐมนตรีคนเดิม อย่างใดอย่างหนึ่ง ได้เพียงหนึ่งคน ถ้านายฮายาชิยังอยู่ในตำแหน่ง รัฐมนตรีหน้าเก่าคนอื่นในมุ้งก็จะไม่มีโอกาสเข้ามา ช่างปะเหมาะเหลือเกินที่โยโกะ คาวาคามิ（上川陽子）เป็นรัฐมนตรีหญิงหน้าเก่าที่มีความสามารถเสียด้วย จึงสอดคล้องกับความคิดของนายคิชิดะที่จะเพิ่มจำนวนรัฐมนตรีหญิงพอดี
แหล่งข่าวในพรรคให้ความเห็นถึง ‘ความสัมพันธ์อันซับซ้อน’ ระหว่างนายคิชิดะกับนายฮายาชิ อดีตรัฐมนตรีต่างประเทศ คือนายฮายาชิเคยลงสมัครชิงตำแหน่งหัวหน้าพรรคแอลดีพีแล้วในปี 2012 และในอนาคตย่อมมุ่งหวังจะเป็นนายกรัฐมนตรีให้ได้ ในปี 2021 เขา ‘ย้ายค่าย’ จากการเป็นสมาชิกวุฒิสภามาลงสมัครสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร สมาชิกของทั้งสองสภาต้องมาจากการเลือกตั้ง นอกจากนี้เขายังมี ‘กลุ่มหรือก๊วน’ ที่ให้การสนับสนุนเพิ่มขึ้น มีนัยเป็นการปูพื้นฐานไปสู่ตำแหน่งเป้าหมายในอนาคต
ในอดีตที่ผ่านมา หัวหน้าพรรคแอลดีพีส่วนใหญ่ เมื่อรับตำแหน่งหัวหน้าพรรคแล้วก็มักจะไม่แสดงบทบาท ‘หัวหน้ามุ้ง’ อย่างเด่นชัด แต่นายคิชิดะกลับไม่ทำเช่นนั้น เขายังคงเหนียวแน่นกับการเป็นหัวหน้ามุ้ง มีเสียงเตือนว่าการให้นายฮายาชิเป็นรัฐมนตรีต่างประเทศต่อเนื่องไปอีก จะทำให้เขามีอิทธิพลมากเกินไปในมุ้งของคิชิดะได้ ดังนั้นการปรับนายฮายาชิออกจากตำแหน่งรัฐมนตรีต่างประเทศ อาจมองได้ว่าเป็นการ ‘กำจัดคู่แข่ง’ หรืออีกนัยหนึ่ง จำต้องสกัดไม่ให้เขามีฐานสนับสนุนพอที่จะลงสมัครชิงตำแหน่งหัวหน้าพรรคซึ่งหมายถึงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีในอนาคตได้
เดือนกันยายน 2024 จะถึงเวลาเลือกหัวหน้าพรรคแอลดีพีคนใหม่ ซึ่งนายคิชิดะจะครบวาระและแน่นอนว่าเขาจะลงสมัครชิงตำแหน่งอีกครั้ง ย่อมต้องการเพิ่มฐานสนับสนุนในมุ้งของเขาซึ่งมีเพียง 46 เสียง เป็นมุ้งอันดับสี่ในพรรค เป้าหมายคืออยากให้ได้สัก 50 เสียง แต่ก็ยังได้ไม่ถึง ดังนั้นการให้นายฮายาชิกลับมาอยู่ในพรรค ไม่โดดเด่นเกินไป เป็นการเตรียมเสริมสถานภาพของเขาเพื่อลงชิงชัยในปีหน้าด้วย
นายคิชิดะพยายามอย่างสุดความสามารถ นอกจากแบ่งโควต้าในคณะรัฐมนตรีชุดใหม่อย่างลงตัวแล้ว ยังเกลี่ยตำแหน่งสำคัญต่างๆ ในฝ่ายบริหารให้แก่ทุกมุ้งอย่างเท่าเทียม เพื่อความสมานฉันท์ในพรรคอันจะเป็นเสียงสนับสนุนเขาต่อไป
รัฐมนตรีต่างประเทศหญิงคามิกาวา เข้ารับตำแหน่งได้เพียงห้าวันก็เริ่มเดินสายเปิดตัวงานด้านการต่างประเทศครั้งแรก วันที่ 18 กันยายน 2023 เดินทางไปนิวยอร์กร่วมประชุมทบวงการพลังงานปรมาณูระหว่างประเทศ (IAEA) ได้พบกับนายแอนโทนี บลิงเคน รัฐมนตรีต่างประเทศสหรัฐอเมริกา ซึ่งทั้งสองมีความสนิทสนมกันขนาดเรียกชื่อ ‘โยโกะ’ และ ‘โทนี’ ก่อนคามิกาวา เข้าสู่สนามการเมือง ขณะเรียนอยู่ที่มหาวิทยาลัยฮาวาร์ด เธอเคยร่วมทีมงานจัดทำนโยบายของวุฒิสมาชิกสหรัฐอเมริกาด้วย
ในค่ำวันเดียวกันได้ร่วมประชุมรัฐมนตรีต่างประเทศกลุ่มประเทศ G7 ในครั้งนี้ญี่ปุ่นเป็นประธานในที่ประชุม นับเป็นการพบกันระหว่างรัฐมนตรีต่างประเทศเป็นครั้งที่สี่ในปีนี้ แม้ว่ารัฐมนตรีต่างประเทศอื่นๆ ต่างก็รู้จักกันดีแล้ว มีเพียงญี่ปุ่นเท่านั้นที่เป็นหน้าใหม่ในที่ประชุม แต่เนื่องจากรัฐมนตรีต่างประเทศของฝรั่งเศส เยอรมนี และแคนาดาก็เป็นผู้หญิงด้วย บรรยากาศจึงเป็นกันเองสำหรับรัฐมนตรีต่างประเทศหญิงหน้าใหม่ของญี่ปุ่น
วันต่อมาเธอได้พบกับแคทเธอรีน โคลอนนา รัฐมนตรีต่างประเทศฝรั่งเศส สนทนาเกี่ยวกับความเท่าเทียมทางเพศ (gender balance) รัฐมนตรีคามิกาวากล่าวว่าสำหรับญี่ปุ่น มีกฎหมายเกี่ยวกับความเท่าเทียมทางเพศในทางการเมือง แต่ในความเป็นจริงแล้วยังมีช่องโหว่อยู่อีกมาก เธอจะพยายามส่งเสริมกิจกรรมการแสดงออกของผู้หญิงให้มากขึ้น
รัฐมนตรีคามิกาวาให้สัมภาษณ์ว่าเธอเพิ่งได้รับการทาบทามจากนายคิชิดะ ก่อนการประกาศปรับคณะรัฐมนตรีเพียงวันเดียว รู้สึกตกใจมาก มีบางคนในพรรคแอลดีพีให้ความเห็นว่าการมีรัฐมนตรีต่างประเทศเป็นผู้หญิงก็ดี อยากคาดหวังว่าเธอจะมีผลงานโดดเด่นแบบแมเดอลีน ออลไบรท์ อดีตรัฐมนตรีต่างประเทศสหรัฐอเมริกาคนดังผู้ล่วงลับ
นี่ไม่ใช่ครั้งแรกที่ญี่ปุ่นมีรัฐมนตรีต่างประเทศเป็นผู้หญิง เมื่อ 19 ปีที่แล้ว สมัยรัฐบาลนาย จุนอิชิโร โคอิสุมิ（小泉 純一郎） มีรัฐมนตรีต่างประเทศหญิง จุนโกะ คาวากุชิ（川口 純子）(2002 – 2004) ปัจจุบันอายุ 82 ปี เธอเล่าว่าขณะนั้นมีรัฐมนตรีต่างประเทศเป็นผู้หญิงไม่มาก รวมทั้งประเทศเพื่อนบ้านอย่างจีนและเกาหลีด้วย ดังนั้นเมื่อเธอเดินทางไปเยือนจีน และเกาหลี จึงเป็นที่จับตามองอย่างสนใจ อาจถือเป็นข้อได้เปรียบของรัฐมนตรีหญิงก็ได้ เมื่อยุคสมัยเปลี่ยนไป ขณะนี้ รัฐมนตรีต่างประเทศกลุ่มประเทศ G7 เป็นผู้หญิงเกินกว่าครึ่งหนึ่งคือสี่คนทีเดียว ถึงกระนั้นก็ตามญี่ปุ่นก็ยังล้าหลังกว่าประเทศอื่นๆ ในด้านความเท่าเทียมทางเพศ World Economic Forum ประกาศเมื่อเดือนมิถุนายนที่ผ่านมา ญี่ปุ่นอยู่ในอันดับที่ 125 จาก 146 ประเทศ
ประเดิมงานต่างประเทศครั้งแรกสำหรับรัฐมนตรีหญิงไปแล้ว ก็ย่อมมีทั้งเสียงให้กำลังใจว่าเธอพยายามเตรียมตัวอย่างดีแม้มีเวลาก่อนออกเดินทางเพียงไม่กี่วันหลังรับตำแหน่ง บางเสียงก็ติว่ายังไม่รู้ว่าเธอมีเป้าหมายอะไรด้านการต่างประเทศที่จะทำให้สัมฤทธิ์ผลได้ บางเสียงก็บอกว่าอดีตรัฐมนตรีต่างประเทศนายฮายาชิมีความสนิทสนมส่วนตัวกับนายแอนโทนี บลิงเคน เพราะเคยเล่นดนตรีด้วยกัน หรือบางเสียงก็ตั้งคำถามว่ารัฐมนตรีหญิงคามิกาวาจะสร้างความสัมพันธ์และความเชื่อมั่นด้านการต่างประเทศให้เป็นผลดีต่อญี่ปุ่นอย่างไร เป็นต้น
ประเด็นเหล่านี้เป็นเรื่องที่ต้องจับตาดูกันต่อไป
