ความล่มสลายของสถาบันรัฐประหาร (ตอนที่ 2): รัชสมัยแห่งการรัฐประหาร ความลงตัวทางประวัติศาสตร์ที่ไม่อาจหวนคืน

ในบทความตอนแรก ผู้เขียนได้กล่าวว่าตลอดระยะเวลา 91 ปีหลังปฏิวัติ 2475 ประเทศไทยมีการรัฐประหารที่สำเร็จถึง 13 ครั้ง เฉลี่ย 7 ปี 1 ครั้ง จนการรัฐประหารกลายเป็น ‘สถาบันการเมือง’ อย่างไม่เป็นทางการที่มีผลปฏิบัติได้จริงมากกว่าสถาบันการเมืองทางการอื่นๆ

ทั้งนี้การรัฐประหารไทยมีขั้นตอนคล้ายกันดังต่อไปนี้

1. สร้างความไม่เชื่อมั่นต่อรัฐบาล อ้างว่าระบบการเมืองปกติไม่สามารถแก้ปัญหาได้ อ้างสถานการณ์ร่วมสมัย เช่น การคุกคามของคอมมิวนิสต์ กรณีสวรรคต การทุจริต ฯลฯ
2. กองทัพเข้ายึดอำนาจ และปราบปรามผู้ต่อต้านจนสำเร็จ
3. กษัตริย์หรือผู้แทนพระองค์ลงนามรับรองรัฐประหาร (ไม่ว่าจะเห็นด้วยหรือไม่ก็ตาม)
4. องค์กรตุลาการตีความรับรองการรัฐประหารให้คณะรัฐประหารเป็น “รัฏฐาธิปัตย์” ^[1]

ถ้าหากว่ารัฐประหารสองครั้งแรกคือ 1 เมษายน 2476 เป็นการกระทำของกลุ่มปฏิปักษ์ปฏิวัติ 2475 และต่อมา 20 มิถุนายน 2476 เป็นการโต้กลับของผู้ก่อการปฏิวัติ 2475 ดังนั้น การรัฐประหารที่เหลือเกิดขึ้นในรัชสมัยในหลวงรัชกาลที่ 9 (2489-2559) ซึ่งกินระยะเวลา 70 ปี ประเทศไทยมีรัฐประหารถึง 11 ครั้ง หรือ 6 ปี 4 เดือน ต่อ 1 ครั้ง มากกว่าค่าเฉลี่ย กล่าวได้ว่าการรัฐประหารเป็นลักษณะเฉพาะของรัชสมัยนี้ 

พลวัตอำนาจนำรัชสมัยในหลวงรัชกาลที่ 9

“เมื่อข้าพเจ้ามารับหน้าที่นี้ เมื่อสามสิบหกปีล่วงมาแล้วนั้น ข้าพเจ้าอายุเพียงแค่สิบแปดปี ในเวลานั้นทุกอย่างดูทรุดโทรมไปหมด ในวังนี้ เก้าอี้และพรมก็ขาดเป็นรู พื้นแตกคร่ำคร่า วังทั้งวังก็แทบจะพังลงมา เวลานั้นสงครามโลกเพิ่งสิ้นสุดลง ไม่มีใครสนใจกับอะไรทั้งนั้น ข้าพเจ้าจึงค่อยๆ สร้างทุกสิ่งทุกอย่างขึ้นมาใหม่” ^[2]

นับจากขึ้นครองราชย์ 9 มิถุนายน 2489 จนวันสิ้นสุดรัชสมัย 13 ตุลาคม 2559 ในตอนนั้นพระราชอำนาจนำได้ขึ้นสูงสุดมาแล้ว คนจำนวนไม่น้อยคงนึกไม่ถึงว่าจะมีจุดเริ่มต้นรัชสมัยที่ยาวนานที่ไม่สวยงามมากนัก นั่นแสดงให้เห็นอย่างชัดเจนว่า ตลอดการครองราชย์ 70 ปี มีพลวัตของทั้งการเมืองโลก การเมืองไทย รวมทั้งตัวในหลวงรัชกาลที่ 9 เปลี่ยนไปเพียงใด

ในบทความชิ้นนี้ ผู้เขียนจะจัดแบ่งช่วงเวลาของรัชสมัยนี้ออกเป็นสามยุค โดยนำแนวคิด ‘อำนาจนำ’ ของอาสา คำภา มาประยุกต์ใช้^[3] เพื่อชี้ให้เห็นว่าบริบทและปัจจัยใดบ้างที่ทำให้การรัฐประหารแต่ละครั้งสำเร็จหรือล้มเหลว แม้จะทำด้วยวิธีการแบบเดิมก็ตาม

ยุคแรก: หุ้นส่วนอำนาจฐานะรองกับขุนศึก (2489-2516)^[4]

แม้การรัฐประหาร 2490 จะเป็นรัฐประหารครั้งที่ 3 แต่รัฐประหาร 2490 คือต้นแบบของการรัฐประหารในการเมืองไทย กล่าวคือ เป็นครั้งแรกที่มีการฉีกรัฐธรรมนูญแล้วทดแทนด้วยฉบับใหม่ พร้อมด้วยการลงพระปรมาภิไธยของพระมหากษัตริย์หรือผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ มีการยกเลิกสภาผู้แทนราษฎร และมีการแต่งตั้งสภานิติบัญญัติในรูปแบบต่างๆ แทน

การรัฐประหาร 2490 เป็นการสนธิกำลังระหว่าง ‘ขุนศึก’ อันประกอบด้วยนายทหารนอกราชการ นำโดยพล.ท.ผิน ชุณหะวัณ และทหารระดับกลางในกองทัพ เช่น พ.อ.สฤษดิ์ ธนะรัชต์ ใช้กำลังล้มล้างรัฐบาลพลเรือน ขณะที่ฝ่าย ‘ศักดินา’^[5]) นำโดยสองพี่น้องตระกูลปราโมช มรว. เสนีย์ ปราโมช อดีตนายกรัฐมนตรี มรว. คึกฤทธิ์ ปราโมช นักการเมืองและนักหนังสือพิมพ์ ‘เนติบริกร’ พระยาลัดพลีธรรมประคัลภ์ อธิบดีศาลฎีกา พระยารักตประจิตธรรมจำรัส อดีตกรรมการศาลฎีกา พันเอก สุวรรณ์ เพ็ญจันทร์ เจ้ากรมพระธรรมนูญทหารบก รวมทั้งนักการเมือง เช่น ร้อยเอกประเสริฐ สุดบรรทัด เลื่อน พงษ์โสภณ และเขมชาติ บุณยรัตพันธุ์^[6] ได้ร่างรัฐธรรมนูญรอไว้ ซึ่งเรียกต่อมาว่า ‘รัฐธรรมนูญฉบับใต้ตุ่ม’ หรือรัฐธรรมนูญ 2490 นั่นเอง

ในห้วงเวลาดังกล่าว ในหลวงรัชกาลที่ 9 ประทับอยู่ที่สวิตเซอร์แลนด์ โดยมีผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์สองท่านคือ 1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนชัยนาทนเรนทร เป็นประธาน 2. พระยามานวราชเสวี อย่างไรก็ดี มีเพียงกรมขุนชัยนาทฯ เท่านั้นที่ลงนามรับรองรัฐธรรมนูญคณะรัฐประหาร ขณะที่พระยามานวราชเสวีตั้งใจหลบหนีไม่ได้ลงนามรับรองด้วย

ในทาง ‘นิตินัย’ ปรีดี พนมยงค์ ชี้ว่า รัฐธรรมนูญฉบับใต้ตุ่มเป็นโมฆะ เพราะฝ่าฝืนต่อข้อกําหนดในประกาศแต่งตั้ง ’คณะผู้สําเร็จราชการแทนพระองค์’ ฉบับวันที่ 16 มิถุนายน 2489^[7] แต่ในทาง ‘พฤตินัย’ การรัฐประหารดังกล่าวสำเร็จแล้ว เนื่องจากฝ่ายกองทัพได้คุมอำนาจไว้เบ็ดเสร็จ^[8] โดยให้ควง อภัยวงศ์ หัวหน้าพรรคประชาธิปัตย์ เป็นนายกรัฐมนตรี

ห้าวันหลังรัฐประหาร หม่อมเจ้าจักรพันธ์เพ็ญศิริ จักรพันธุ์ ซึ่งเป็นลูกเขยของหลวงกาจสงคราม เป็นตัวแทนคณะรัฐประหารไปรายงานให้ในหลวงรัชกาลที่ 9 ที่พำนักอยู่ที่ประเทศสวิตเซอร์แลนด์เพื่อศึกษาต่อ พระองค์กล่าวตอบว่า “ฉันรู้สึกพอใจยิ่งนักที่ได้ทราบเหตุการณ์ที่บังเกิดขึ้นมิได้เสียเลือดเนื้อและชีวิตของคนไทยด้วยกันเลย”^[9] ต่อมาในวันที่ 25 พฤศจิกายน 2490 ในหลวงรัชกาลที่ 9 ก็มีพระราชหัตถเลขาต่อการรัฐประหารครั้งนี้^[10]

กระดุมเม็ดแรกชื่อ ‘รัฐธรรมนูญ 2490’

ชื่ออย่างเป็นทางการของรัฐธรรมนูญ 2490 คือ ‘รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉะบับชั่วคราว) พุทธศักราช 2490’ ซึ่งแน่นอนว่าผู้เขียนตั้งใจจะเลียนแบบ รัฐธรรมนูญฉบับแรกคือ ‘พระราชบัญญัติธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยามชั่วคราว พุทธศักราช 2475’ ด้วยหวังว่าจะนำไปสู่การร่างรัฐธรรมนูญฉบับใหม่เป็น ‘ฉบับถาวร’

รัฐธรรมนูญฉบับนี้ เริ่มต้นจากการกำหนดบทบาทของกษัตริย์เสียใหม่ เช่น เพิ่มอำนาจการเลือกวุฒิสภาให้กับพระมหากษัตริย์ ทั้งในมาตรา 6 “พระมหากษัตริย์ทรงใช้อำนาจนิติบัญญัติทางรัฐสภา และทรงประกาศแต่งตั้งสมาชิกวุฒิสภา” และมาตรา 33 “วุฒิสภา ประกอบด้วย สมาชิกที่พระมหากษัตริย์ทรงเลือกตั้ง มีจำนวนเท่าสมาชิกสภาผู้แทน” รวมทั้งวุฒิสภายังมีอำนาจอื่นๆ ในการตรวจสอบรัฐบาล เสนีย์ ปราโมชได้กล่าวว่า “วุฒิสภาของเรานี่เป็นสภาประวัติศาสตร์ ชื่อของสมาชิกแต่ละท่านฟังดูเหมือนกับจะอ่านออกมาจากหน้ากระดาษพงศาวดารไทย”^[11] คำกล่าวนี้แสดงนัยยะถึงกลุ่มนิยมเจ้าอย่างชัดเจน

พอถึงวันที่ 18 พฤศจิกายน จึงตั้งสมาชิกวุฒิสภาจำนวน 100 คนให้มาทำหน้าที่ของรัฐสภาไปก่อน เพราะต้องรอการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร ก่อนที่จะเลือกตั้งทั่วไป 29 มกราคม 2491

รัฐธรรมนูญ 2490 แก้ไขสองครั้ง ครั้งแรกเป็นเรื่องเกี่ยวกับการเลือกตั้ง โดยกำหนดอายุของผู้สมัครรับเลือกตั้งเป็นผู้แทนราษฎรให้ไม่ต่ำกว่า 35 ปี และไม่ห้ามพระบรมวงศานุวงศ์ลงเลือกตั้ง ครั้งต่อมาเป็นเรื่องการแก้ไขเพื่อจะจัดตั้งสภาร่างรัฐธรรมนูญ

เกษียร เตชะพีระ อธิบายความเปลี่ยนแปลงทางการเมืองหลังรัฐประหาร 2490 ว่า ชนชั้นนำจารีตซึ่งมีจิตใจ ‘กษัตริยนิยม’ พยายามสถาปนาระบอบที่เป็นราชาธิปไตยใต้รัฐธรรมนูญกษัตริยนิยม (A Royalist Constitutional Monarchy) ซึ่งเป็นระบอบประชาธิปไตยที่ควบคุมโดยอภิสิทธิ์ชนที่เฉลียวฉลาดและเป็นคนดี พร้อมกันนั้น พวกเขาก็โจมตีระเบียบการเมืองแบบประชาธิปไตยของคณะราษฎร ว่าไม่ใช่ ‘การปฏิวัติประชาชน’ อันแท้จริง และยังโค่นร่มโพธิ์ร่มไทรแล้วอุตริปลูกต้นตำแยลงไปแทน^[12]

คณะรัฐประหาร 2490 ปล่อยให้รัฐบาล ควง อภัยวงศ์ บริหารประเทศ จัดการเลือกตั้ง 29 มกราคม 2491 จนเห็นว่ามหาอำนาจรับรองรัฐบาลไทยแล้ว จึงทำรัฐประหารซ้ำ จี้ควงพ้นจากตำแหน่งนายกรัฐมนตรี และจอมพล ป. พิบูลสงคราม มาดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีแทน

ถึงแม้จะเปลี่ยนนายกรัฐมนตรี แต่กระบวนการร่างรัฐธรรมนูญยังดำเนินต่อไปจนสำเร็จเป็นรัฐธรรมนูญ 2492 ซึ่งถือว่าเป็น ‘ฉบับรอยัลลิสต์’ เป็นครั้งแรกที่ระบุว่า “ประเทศไทยมีการปกครองระบอบประชาธิปไตย มีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข” (มาตรา 2) มีการเพิ่มพระราชอำนาจของกษัตริย์และลดอำนาจของกองทัพ ข้าราชการประจำไม่สามารถดำรงตำแหน่งทางการเมืองได้^[13]

ขณะที่วุฒิสภาก็สามารถเปิดอภิปรายนายกรัฐมนตรีได้เช่นกัน ความขัดแย้งดังกล่าวนำมาสู่การรัฐประหาร 2494 หรือที่เรียกว่าการรัฐประหารเงียบ 29 พฤศจิกายน 2494 ในห้วงเวลาที่ในหลวงรัชกาลที่ 9 กำลังเดินทางกลับมาประทับในประเทศไทยเป็นการถาวร

พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากรได้เล่าสิ่งที่เกิดขึ้นในคืนวันที่ 29 พฤศจิกายน 2494 ที่ ‘คณะรัฐประหาร 2490’ ทำการรัฐประหารตัวเองว่า

วันที่ 29 พฤศจิกายน 2494 เวลาค่ำรัฐมนตรีบางคนมาหา ขอให้ลงชื่อล้มรัฐธรรมนูญ [2492] ที่กำลังใช้อยู่ ถามเหตุก็บอกรวมๆ ว่ามันใช้ไม่ได้ เพราะไม่มีทางปราบปรามคอมมิวนิสต์ได้พอเพียง ได้ชี้แจงว่าเหตุมันไม่น่าจะอยู่ที่รัฐธรรมนูญกระมัง และถึงอย่างไรก็ขอให้ระลึกว่าอีก 3 วันเท่านั้น พระเจ้าอยู่หัวก็จะเสด็จกลับถึงพระนคร ไม่ควรจะด่วนทำอะไรลงไป ไว้ถวายให้ท่านส่งพระราชวินิจฉัยจะดีกว่า ทางรัฐบาลไม่ยอม แม้ตอนดึกนายกรัฐมนตรีจะได้มาเอง ก็ไม่ยอมรออยู่ดี พ่อก็ไม่ยอมลงชื่อ ครั้นวันรุ่งขึ้นก็มีประกาศทางราชการว่าคณะรัฐมนตรีชั่วคราวยึดอำนาจแทนพระเจ้าแผ่นดินได้ยกเลิกรัฐธรรมนูญแล้ว ก็สิ้นพูดกัน^[14]

เรื่องนี้แสดงให้เห็นถึงลักษณะการเป็นรองในฐานะหุ้นส่วนทางอำนาจ แต่กว่าที่รัฐธรรมนูญ 2495 หรือเรียกอย่างเป็นทางการคือ รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2475 แก้ไขเพิ่มเติม พุทธศักราช 2495 จะประกาศใช้ ก็ต้องรอจนถึงวันที่ 8 มีนาคม 2495 ภายหลังการต่อรองกันในรายละเอียดระหว่าง ขุนศึกกับศักดินา

กลุ่มต่อต้านรัฐบาลที่สำคัญคือกลุ่มปรีดี พนมยงค์ นั้นหมดอำนาจลงหลังกบฎแมนฮัตตันในเดือนมิถุนายน 2494 ขณะที่กลุ่มรอยัลลิสต์ก็ถูกกำจัดโดยการรัฐประหารเงียบ แต่รัฐบาลจอมพล ป. ก็ยังต้องการ ‘ศัตรู’ เพื่อสร้างความชอบธรรมให้กับการถือครองอำนาจ ดังนั้นในครึ่งหลังของทศวรรษ 2490 รัฐบาลจึงสร้างภัยคุกคามใหม่ คือภัยคอมมิวนิสต์ที่มาพร้อมกับสงครามเย็น รวมทั้งบทบาทของสหรัฐอเมริกาในฐานะหัวขบวนของฝ่ายที่เรียกว่า ‘เสรีนิยมประชาธิปไตย’ ต่อกรกับค่ายคอมมิวนิสต์ที่นำโดยสหภาพโซเวียต รวมทั้งจีนแผ่นดินใหญ่ที่ได้กลายเป็นคอมมิวนิสต์ ทำให้รัฐบาลขุนศึกมี ‘ข้ออ้าง’ ในการควบรวมอำนาจมากขึ้น

ในวันที่ 10 พฤศจิกายน 2495 มีการจับกุมบุคคลต่างๆ ในกรณี ‘กบฏสันติภาพ’ เป็นจำนวนถึง 104 คน กรมตำรวจมีแถลงการณ์ในการจับกุมว่า

“ด้วยปรากฏจากการสอบสวนของกรมตำรวจว่า มีบุคคลคณะหนึ่งได้สมคบกันกระทำผิดกฎหมาย ด้วยการยุยงให้มีการเกลียดชังกันในระหว่างคนไทย เพื่อก่อให้เกิดการแตกแยก เกิดการทำลายกันเอง โดยใช้อุบายต่าง ๆ เช่น ปลุกปั่นแบ่งชั้น เป็นชนชั้นนายทุนบ้าง ชนชั้นกรรมกรบ้าง ชักชวนให้เกลียดชังชาวต่างประเทศที่เป็นมิตรของประเทศบ้าง อันเป็นการที่อาจจะทำให้เสื่อมสัมพันธไมตรีกับต่างประเทศ ยุยงให้ทหารที่รัฐบาลส่งออกไปรบในเกาหลี ตามพันธะที่รัฐบาลมีอยู่ต่อองค์การสหประชาชาติ ให้เสื่อมเสียวินัย เมื่อเกิดการปั่นป่วนในบ้านเมืองได้ระยะเวลาเหมาะสมแล้ว ก็จะใช้กำลังเข้าทำการเปลี่ยนแปลงการปกครองเป็นระบอบอื่น ซึ่งมิใช่ระบอบประชาธิปไตย ด้วยการชักจูงชาวต่างประเทศเข้าร่วมทำการยึดครองประเทศไทย…”^[15]

หลังจากนั้นไม่นานก็มีการประกาศใช้ พ.ร.บ.ป้องกันการกระทำอันเป็นคอมมิวนิสต์ พ.ศ. 2495 ตามมา ซึ่งเป็นเครื่องมือสำคัญในการต่อสู้กับคอมมิวนิสต์ตลอดสงครามเย็น

ศักดินา พญาอินทรี พันธมิตรถาวรยุคสงครามเย็น

สหรัฐอเมริกามีบทบาทอย่างสูงในการเมืองไทยนับตั้งแต่สงครามเย็นเริ่มเกิดขึ้น พร้อมๆ กับท่าทีของรัฐบาลไทยเองที่ล่มหัวจมท้ายกับฝ่ายสหรัฐอเมริกา ไม่ว่าจะเป็นการส่งทหารเข้าร่วมรบในสงครามเกาหลี ร่วมก่อตั้งซีโต (องค์การสนธิสัญญาป้องกันภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้) ซึ่งทั้งหมดนั้นก็แลกมากับงบประมาณและอาวุธจำนวนมหาศาล ที่สหรัฐอเมริกาประเคนให้กับเหล่าขุนศึก

แต่สหรัฐอเมริกาก็ตระหนักดีว่า ลำพังแต่เพียงกองทัพไม่สามารถต่อต้านคอมมิวนิสต์ได้ ในงานของณัฐพล ใจจริง ชี้ว่า สหรัฐอเมริกาวางแผนสร้างสถาบันกษัตริย์ให้เป็นสัญลักษณ์ในการต่อต้านคอมมิวนิสต์ ขณะที่สถาบันกษัตริย์โดยเฉพาะในหลวงรัชกาล ที่ 9 ก็ยินยอมพร้อมใจไปกับโครงการเช่นนี้ด้วย^[16]

สิ่งที่น่าสนใจก็คือ ขณะที่บรรดาขุนศึกกลุ่มต่างๆ เป็นพันธมิตรกับสหรัฐอเมริกาในการต่อต้านคอมมิวนิสต์ เพราะมุ่งหวังผลประโยชน์พร้อมกับการเล่นสองหน้าโดยติดต่อกับฝ่ายคอมมิวนิสต์ไปด้วย แต่สถาบันกษัตริย์กลับชัดเจนคงเส้นคงวากว่าในการเป็นพันธมิตรกับสหรัฐฯ เพื่อต่อต้านคอมมิวนิสต์จนกระทั่งสงครามเย็นยุติลงในทศวรรษ 1990

ศักดินาโต้กลับ 

กลับมาที่การรัฐประหาร 2494 ซึ่งกลายเป็นบาดแผลในใจของในหลวงรัชกาลที่ 9 ดังนั้นครึ่งหลังของทศวรรษ 2490 พระองค์ได้ทำงานอย่างหนักเพื่อฟื้นฟูเกียรติยศ พระราชอำนาจ พระบารมีของสถาบันกษัตริย์ โดยเริ่มออกไปเสด็จเยือนชนบทตั้งแต่ พ.ศ. 2498 และใช้สื่อวิทยุในการประชาสัมพันธ์ต่างๆ^[17] ซึ่งสอดคล้องกับแผนการสร้างสถาบันกษัตริย์เพื่อต่อสู้กับคอมมิวนิสต์ของอเมริกา

จนเมื่อความขัดแย้งระหว่างสถาบันกษัตริย์ซึ่งเป็นพันธมิตรกับกลุ่มสี่เสาเทเวศร์ที่นำโดยสฤษดิ์ ธนะรัชต์ กับจอมพล ป. พิบูลสงครามและกลุ่มราชครูตึงเครียดมากขึ้น จบที่การรัฐประหาร 2500 โดยสฤษดิ์ ธนะรัชต์ และพวก

อย่างที่กล่าวมาแล้วว่า สฤษดิ์ได้รับการแต่งตั้งเป็นหัวหน้าคณะรัฐประหาร ในพระบรมราชโองการตั้งผู้รักษาพระนคร ซึ่งเป็นการแต่งตั้งโดยตรง ไม่มีผู้รับสนองพระบรมราชโองการ ในการให้สัมภาษณ์หนังสือพิมพ์วันที่ 17 กันยายน 2500 สฤษดิ์กล่าวว่า “ข้าพเจ้าเป็นผู้รักษาพระนครและมีอำนาจหน้าที่ในการออกคำสั่งได้ตามกฎหมาย เพราะเป็นพระบรมราชโองการ” นอกจากนี้ สฤษดิ์เก็บพระบรมราชโองการไว้ในตู้นิรภัยของตน และทำสำเนาเพื่อให้นักหนังสือพิมพ์ด้วย^[18]

สุธาชัย ยิ้มประเสริฐ ชี้ให้เห็นว่า นี่เป็นครั้งแรกภายหลังปฏิวัติสยาม 2475 ที่มีการออกพระบรมราชโองการโดยที่ไม่มีผู้รับสนอง และเป็นการเปิดฉากยุคใหม่ของการเมืองไทยที่แตกต่างไปจาก 25 ปีแรกหลังการปฏิวัติสยามโดยสิ้นเชิง^[19]

รัฐประหาร 2500 เป็นเพียงแค่ก้าวแรกเท่านั้น สฤษดิ์ทำรัฐประหารซ้ำในปี 2501 ยกเลิกรัฐธรรมนูญ 2495 ยุบสภาผู้แทนราษฎรที่มาจากการเลือกตั้ง ยุบพรรคการเมือง ประกาศกฎอัยการศึกเพื่อควบคุมประเทศไทย พร้อมๆ กับการฟื้นฟูสถาบันกษัตริย์ในแบบที่ไม่เคยมีมาก่อน สฤษดิ์ยกเลิกวันชาติ 24 มิถุนายน นอกจากนั้น ยังสนับสนุนให้มีการเดินทางรอบโลกของในหลวงรัชกาลที่ 9 และพระบรมวงศานุวงศ์ ซึ่งสอดคล้องกับนโยบายของสหรัฐอเมริกาด้วยเช่นกัน

รัฐบาลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ ควรจะเป็นรัฐบาลในฝันของสถาบันกษัตริย์ไทย ถ้าไม่เกิดกรณีอื้อฉาว หลังจากสฤษดิ์เสียชีวิตในเดือนธันวาคม 2506 ข่าวคอร์รัปชันและการแย่งชิงสมบัติของบรรดาอนุภรรยาของสฤษดิ์ จนนำไปสู่การยึดทรัพย์ในเวลาต่อมา^[21] ทำให้ในหลวงและพระบรมวงศานุวงศ์ถอยห่างออกจากสฤษดิ์

รัฐบาลชุดต่อมาภายใต้การนำของถนอม กิตติขจรและประภาส จารุเสถียร ก็อยู่ในอำนาจอย่างยาวนานร่วม 10 ปี และสืบทอดอำนาจเผด็จการทหารจากสฤษดิ์โดยเฉพาะรัฐธรรมนูญ ที่ใช้เวลาร่างนาน นับ 10 ปีภายหลังรัฐประหาร ก่อนจะประกาศใช้ในวันที่ 20 มิถุนายน 2511 

รัฐธรรมนูญ 2511 ความฝันอันแสนสั้นของศักดินาไทย

ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ประกาศว่า ตามที่สมเด็จพระบรมปิตุลาธิราช พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาประชาธิปก พระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย ณ วันที่ 10 ธันวาคม พุทธศักราช 2475 นั้น เป็นการสถาปนาการปกครองระบอบประชาธิปไตยขึ้นในประเทศไทย โดยมีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข ทรงใช้อำนาจอธิปไตยซึ่งมาจากปวงชนชาวไทยตามบทบัญญัติแห่งรัฐธรรมนูญ กล่าวคือ ทรงใช้อำนาจนิติบัญญัติทางรัฐสภา ทรงใช้อำนาจบริหารทางคณะรัฐมนตรี และทรงใช้อำนาจตุลาการทางศาล
…….
ในการร่างรัฐธรรมนูญนี้ ทั้งสภาร่างรัฐธรรมนูญและคณะกรรมาธิการที่เกี่ยวข้องได้พิจารณาดูบทรัฐธรรมนูญที่มีมาแล้วในประเทศไทย กับทั้งบทรัฐธรรมนูญของนานาประเทศประกอบด้วย แต่ความมุ่งหมายโดยเฉพาะก็คือ จะบัญญัติบทรัฐธรรมนูญให้เหมาะสมกับความต้องการของประเทศชาติ เพื่อให้ตั้งอยู่ในเสถียรภาพและความเจริญก้าวหน้าสืบไป

สภาร่างรัฐธรรมนูญลงมติกำหนดหลักสารสำคัญเป็นการทั่วไปว่า ประเทศไทยมีการปกครองระบอบประชาธิปไตย มีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข และได้กำหนดหลักสารสำคัญในเรื่องอื่น ๆ อาทิ เรื่องรูปรัฐสภา และเรื่องสัมพันธภาพระหว่างรัฐสภากับคณะรัฐมนตรี กล่าวคือ ให้รัฐสภามีสองสภา สภาหนึ่งประกอบด้วยสมาชิกที่ราษฎรเลือกตั้ง อีกสภาหนึ่งประกอบด้วยสมาชิกที่พระมหากษัตริย์ทรงแต่งตั้ง รัฐสภามีอำนาจในทางนิติบัญญัติและควบคุมการบริหารราชการแผ่นดินได้ด้วยวิธีการตั้งกระทู้ถามรัฐบาล เปิดอภิปรายทั่วไปโดยไม่ลงมติ หรือเปิดอภิปรายทั่วไปเพื่อลงมติไม่ไว้วางใจ^[22]

หลังจากอยู่ในระบอบเผด็จการสมบูรณาญาสิทธิ์มาร่วม 10 ปี แม้ว่าจะมีรัฐธรรมนูญ 2511 และการเลือกตั้ง 10 กุมภาพันธ์ แต่นี่เป็นเพียงแค่หน้าฉากที่ทำให้ประเทศไทยดูเหมือนจะศิวิไลซ์และปกครองในระบอบประชาธิปไตยตามโลกเสรี ในรัฐธรรมนูญดังกล่าวยังมีวุฒิสภาที่มาจากการแต่งตั้ง โดยมีจำนวนสามในสี่ของ สส. ข้าราชการดำรงตำแหน่งได้ มีวาระหกปี และมีอำนาจแทบจะไม่ต่างจาก สส. โดยตั้งใจให้วุฒิสภาเป็นเครื่องค้ำยันรัฐบาล ‘ระบอบประชาธิปไตย มีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข’ นอกจากนี้ ยังกำหนดบทบาทของทหาร ที่ยังสามารถดำรงตำแหน่งทางการเมืองและต่ออายุราชการไปเรื่อยๆ ได้

แต่กลายเป็นว่า รัฐบาลถนอมที่คุ้นเคยกับการใช้อำนาจเผด็จการ ต้องมาตอบคำถาม สส. ที่มาจากการเลือกตั้ง รวมทั้งการต่อรองต่างๆ จึงนำไปสู่การรัฐประหารตัวเองอีกครั้งในนาม ‘คณะปฏิวัติ’ เมื่อ 17 พฤศจิกายน 2514 โดยให้เหตุผลว่า

ภัยที่คุกคามประเทศและราชบัลลังก์ สถานการณ์ภายใน ความวุ่นวายทั้งภายในและภายนอกสภานิติบัญญัติ การนัดหยุดงานของกรรมกร การเดินขบวนของนักศึกษา การแก้ไขสถานการณ์ถ้าจะดำเนินการตามวิถีทางรัฐธรรมนูญย่อมไม่ทันต่อเหตุการณ์ จึงจำเป็นต้องใช้การยึดอำนาจการปกครองเพื่อให้สามารถแก้ไขสถานการณ์ได้โดยเฉียบขาดและฉับพลัน^[23]

สิ่งที่ถนอมทำในปี 2514 ก็ไม่ต่างจากที่สฤษดิ์ทำในปี 2501 แต่เนื่องจากบริบททางการเมืองต่างกันมาก ในหลวงรัชกาลที่ 9 ในปี 2514 ไม่ใช่ในหลวงในรัชกาลที่ 9 ในปี 2501 อีกต่อไป การที่รัฐบาลคณะปฏิวัติคุมอำนาจเบ็ดเสร็จยาวนานกว่า 13 เดือนเป็น ‘รัฐทหารแบบสมบูรณาญาสิทธิ์’ ส่งผลให้มีแรงกดดันจากสถาบันกษัตริย์จนต้องปรับเปลี่ยนเป็น ‘รัฐบาลทหารตามรัฐธรรมนูญฉบับชั่วคราว’^[24] โดยการประกาศใช้ ‘ธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช 2515’ แต่การเติบโตของขบวนการนักศึกษาปัญญาชนก็กลายเป็นหัวหอกในการล้มรัฐบาลในอีก 10 เดือนต่อมาในเหตุการณ์ 14 ตุลา 2516 หรือที่เรียกกันว่า ‘วันมหาปิติ’^[25]

ยุคที่สอง: หุ้นส่วนใหญ่ในอำนาจเหนือขุนศึก (2516-2534)^[26]

เหตุการณ์ 14 ตุลา 2516 นอกจากขุนศึก เผด็จการทหารจะล้มลงแล้ว บทบาทของสถาบันกษัตริย์โดยเฉพาะในหลวงรัชกาลที่ 9 มีบทบาทสูงเด่นจนกลายเป็นสิ่งที่เรียกว่า ‘ประชาธิปไตยแบบหลัง 14 ตุลา’^[27] จากฐานะเป็นรองของหุ้นส่วนทางอำนาจกับขุนศึก สมการอำนาจเปลี่ยนไปในทางกลับกัน แต่ทั้งคู่ยังมีศัตรูร่วมกันคือคอมมิวนิสต์ ซึ่งในเวลานั้น ขบวนการนักศึกษาถูกมองว่าเป็นส่วนหนึ่งของคอมมิวนิสต์ ขณะที่รัฐบาลพลเรือนหลัง 14 ตุลา ก็ “อ่อนแอ” เกินไป การรัฐประหาร 6 ตุลา 2519 จึงเกิดขึ้น^[28]

บันทึกของบุญชนะ อัตถากร เล่าเบื้องหลังการรัฐประหาร 6 ตุลา ซึ่งแสดงถึงการเป็นหุ้นส่วนใหญ่ในอำนาจเหนือขุนศึก ไว้อย่างน่าสนใจว่า

(ข้าพเจ้าได้คุยกับพลเรือเอกสงัด เกี่ยวกับเหตุการณ์บ้านเมืองในปัจจุบัน) คุณสงัดเล่าให้ฟังว่า ในเดือนกุมภาพันธ์ 2519 มีข่าวลืออยู่ทั่วไปว่า จะมีทหารคิดก่อการปฏิวัติ เหตุการณ์บ้านเมืองในขณะนั้น ฝ่ายซ้ายกำลังฮึกเหิมและรบกวนความสงบอยู่ทั่วไป จึงได้กราบบังคมทูลขึ้นไปยังในหลวงที่เชียงใหม่ซึ่งประทับอยู่ภูพิงค์ราชนิเวศน์ในขณะนั้นว่า จะขอให้คุณสงัดซึ่งเป็นผู้บัญชาการทหารสูงสุด (กับพลเอกเกรียงศักดิ์ ชมะนันท์ ผู้ช่วยผู้บัญชาการฯ) กับพลเอกบุญชัย บำรุงพงศ์ ผู้บัญชาการทหารบก พลอากาศเอกกมล เดชะตุงคะ ผู้บัญชาการทหารอากาศขึ้นไปเฝ้า แต่ในหลวงโปรดเกล้าฯ ให้คุณสงัดเข้าเฝ้าคนเดียว ทั้งๆ ที่ตั้งใจว่าถ้าเข้าเฝ้าทั้ง 3 คนก็จะได้ช่วยกันฟังนำมาคิดและปฏิบัติโดยถือว่าเป็นพรสวรรค์

เมื่อคุณสงัดไปเฝ้าในหลวงที่ภูพิงค์ราชนิเวศน์นั้นได้ไปโดยเครื่องบิน เข้าเฝ้าคนเดียวอยู่ราว 2 ชั่วโมงครึ่งในตอนบ่าย ไปวันนั้นและกลับในวันเดียวกัน คุณสงัดบอกว่าไม่เคยเข้าเฝ้าในหลวงโดยลำพังมาก่อนเลย คราวนี้เป็นครั้งแรก ได้กราบบังคมทูลให้ทรงทราบถึงสถานการณ์บ้านเมืองว่าเป็นที่น่าวิตก ถ้าปล่อยไปบ้านเมืองอาจจะต้องตกอยู่ในสถานะอย่างเดียวกับลาวและเขมร จึงควรดำเนินการปฏิวัติ

คุณสงัดเล่าต่อไปว่า อยากจะได้พรจากพระโอษฐ์ให้ทางทหารดำเนินการได้ตามที่คิดไว้ แต่ในหลวงก็มิได้ทรงรับสั่งตรงๆ คงรับสั่งแต่ว่าให้คิดเอาเองว่าจะควรทำอย่างไรต่อไป

คุณสงัดเห็นว่า เมื่อไม่รับสั่งตรงๆ ก็คงดำเนินการไม่ได้ จึงกราบบังคมทูลว่า ถ้าทางทหารยึดอำนาจการปกครองได้แล้ว ก็มิได้ประสงค์จะมีอำนาจเป็นใหญ่ต่อไป จึงอยากจะให้ฝ่ายพลเรือนเข้ามาบริหารประเทศ สมมุติว่าถ้ายึดได้แล้ว ใครจะควรเป็นนายกรัฐมนตรีต่อจากนั้น เสร็จแล้วคุณสงัดก็ได้กราบบังคมทูลรายชื่อบุคคลที่น่าจะได้เป็นนายกรัฐมนตรีทีละชื่อ เพื่อจะได้พระราชทานความเห็น

คุณสงัดเล่าว่า ได้กราบบังคมทูลชื่อไปประมาณ 15 ชื่อ รวมทั้งคุณประกอบ หุตะสิงห์ หลวงอรรถสิทธิสุนทร คุณประภาศน์ อวยชัย คุณเชาว์ ณ ศีลวันต์ด้วย  แต่ก็ไม่ทรงรับสั่งสนับสนุนผู้ใด

เมื่อไม่ได้ชื่อบุคคลที่น่าจะเป็นนายกได้และเวลาก็ล่วงไปมากแล้ว คุณสงัดก็เตรียมตัวจะกราบบังคมทูลลากลับ แต่ก่อนจะออกจากที่เฝ้า ในหลวงได้รับสั่งว่า จะทำอะไรลงไปก็ควรจะปรึกษานักกฎหมาย คือ คุณธานินทร์ กรัยวิเชียร ผู้พิพากษาศาลฎีกาเสียด้วย คุณสงัดบอกว่าไม่เคยรู้จักคุณธานินทร์มาก่อนเลย  พอมาถึงกรุงเทพฯ ก็ได้บอกพรรคพวกทางทหารให้ทราบแล้วเชิญคุณธานินทร์มาพบ^[29]

แต่รัฐบาลธานินทร์ กรัยวิเชียร ซึ่งเป็น ‘รัฐบาลพระราชทาน’ หลังเหตุการณ์ 6 ตุลา ก็บริหารประเทศด้วยนโยบายขวาจัด ส่งผลให้ พคท. เติบโตจนมีกองกำลังและแนวร่วมเพิ่มขึ้นมาก สร้างความตึงเครียดแม้แต่พวกนิยมเจ้าจำนวนมาก จนนำมาสู่การรัฐประหารซ้ำในวันที่ 20 ตุลาคม 2520 โดยคณะรัฐประหาร 2519 แต่ธานินทร์ก็ได้พระบารมีในหลวงรัชกาลที่ 9 รับไว้เป็นองคมนตรี และอยู่จนสิ้นรัชสมัย ในปี 2559^[30]

สถาบันกษัตริย์กับการต้านรัฐประหาร

การรับรองการรัฐประหารให้กับขุนศึกคงไม่เพียงพอที่จะแสดงว่าศักดินาเป็นหุ้นส่วนใหญ่ทางอำนาจเหนือขุนศึก เพราะสิ่งที่จะชี้ขาดก็คืออำนาจในการยับยั้งรัฐประหารต่างหาก 

ดังกรณีกบฏเมษาฮาวาย 1-3 เมษายน 2524 ของกลุ่มยังเติร์กหรือกลุ่มทหารจปร. 7 ที่ก่อนหน้านั้นมีส่วนทั้งการรัฐประหาร 6 ตุลา 2519 การล้มรัฐบาลธานินทร์ ตั้งเกรียงศักดิ์ เอาเกรียงศักดิ์ลงจากอำนาจ และตั้งเปรมขึ้นมาแทน กลุ่มยังเติร์กพยายามรัฐประหารล้มรัฐบาลพลเอกเปรม ถึงแม้จะมีกำลังพล 42 กองพันทั่วกรุงเทพฯ แต่รัฐประหารครั้งนี้ก็ล้มเหลว เนื่องจากสถาบันกษัตริย์โดยเฉพาะในหลวงรัชกาลที่ 9 ไม่เห็นด้วยและยืนเคียงข้างกับรัฐบาลเปรม โดยออกไปตั้งกองบัญชาการต้านรัฐประหารที่กองทัพภาคที่ 2 นครราชสีมา โดยมีพลตรีอาทิตย์ กำลังเอก รองแม่ทัพภาคที่ 2 และเป็นคนสนิทของเปรม เป็นผู้บัญชาการในการต่อต้านรัฐประหารจนสำเร็จ^[31])

สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ได้เขียนจดหมายที่สะท้อนให้เห็นถึงความพยายามของสถาบันกษัตริย์ในการต่อต้านรัฐประหารและประณามผู้ทำรัฐประหารไว้อย่างน่าสนใจว่า

ในการปฏิวัติแต่ละครั้งทุกฝ่ายมักอ้างความมั่นคงของประเทศ และพูดอย่างนี้มาเป็นเวลาสิบ ๆ ปีแล้ว ขอให้พี่น้องประชาชนทุกท่านจงพิจารณาดูว่า เราก็มิได้แก้ไขข้อบกพร่องที่มีอยู่ได้หมดสิ้นอย่างที่อ้างว่าจะทำให้สำเร็จ

การแก้ปัญหาทางเศรษฐกิจของชาติ มิใช่ของง่าย ทุกประเทศแม้ประเทศใหญ่ซึ่งมักมีนักวิชาการที่เก่งก็ต้องใช้เวลาเป็นสิบปีจึงปรับปรุงเศรษฐกิจให้ดีขึ้น มิใช่ใช้เวลาเพียงปีเดียวหรือสองปี ก่อนที่จะทำอะไรผู้ที่หวังดีต่อประเทศชาติควรทราบได้ด้วยปัญญาว่า ขณะนี้มิใช่เวลาที่คนเลือดเนื้อเดียวกันจะมาทะเลาะ แก่งแย่งชิงกัน ขณะนี้เป็นเวลาของความสามัคคีร่วมกัน ชาติบ้านเมืองให้พ้นจากการรุกรานของศัตรูภายนอก และร่วมกันพัฒนาบ้านเมืองให้เจริญก้าวหน้า

ชีวิตของประเทศไม่ควรจะสั้นเพียงแค่ชีวิตของคนคนหนึ่ง คนเรานี้อยู่ 100 ปีก็ถือว่ามากแล้ว แต่ถ้าคิดถึงชีวิตของประเทศก็ต้องคิดให้ไกล ให้รอบคอบเราต้องเป็นห่วงคนรุ่นหลังด้วย ถ้าประเทศเรายืนยงคงอยู่ได้ เป็นที่อยู่อาศัยทำมาหากินของลูกหลานต่อไป^[32]

การต่อต้านรัฐประหารของในหลวงรัชกาลที่ 9 และพระบรมวงศานุวงศ์ในการยืนเคียงข้างรัฐบาลเปรมนำมาสู่ความล้มเหลวของการรัฐประหารของกลุ่มยังเติร์ก เป็นหลักหมายที่ชี้ว่า ความสำเร็จหรือล้มเหลวของการรัฐประหารอยู่ที่การรับรองรัฐประหารเป็นสำคัญ

ถึงแม้รัฐบาลเปรม ติณสูลานนท์ ‘นายกคนกลาง’ จะผ่านการรัฐประหารมาได้ถึง 2 ครั้งในปี 2524 และ 2528 จนเป็นสิ่งที่เรียกว่า ‘ระบอบเปรมาธิปไตย’ ที่มีอายุยืนยาว 8 ปี 5 เดือน^[33] แต่รัฐบาล ชาติชาย ชุณหะวัณ ที่มาจากการเลือกตั้ง กลับไม่มีอายุยืนยาวเหมือนรัฐบาลเปรม ยุคสมัยนี้จึงจบลงที่การรัฐประหาร (ครั้งสุดท้าย)ของบรรดาขุนศึก คือนายทหารจปร. 5 ในวันที่ 23 กุมภาพันธ์ 2534

ความน่าสนใจคือ พล.อ.สุนทร คงสมพงษ์ หัวหน้าคณะรัฐประหารชุดนี้ ได้รับพระบรมราชโองการแต่งตั้งโดยไม่ต้องมีผู้รับสนองพระบรมราชโองการเหมือนดังเช่นที่สฤษดิ์เคยได้รับในปี 2500 และในการร่างรัฐธรรมนูญ 2534 ที่เรียกว่า “รัฐธรรมนูญ ฉบับหมกเม็ด” มีการแก้ไขสาระสำคัญในการสืบราชสันตติวงศ์ด้วย^[34]

ยุคที่สาม: ไม่มีขุนศึก มีเพียงทหารพระราชา (2535-2559)^[35])

การรัฐประหารเก้าครั้งในสองยุคแรกนั้นเป็นรัฐประหารในบรรยากาศสงครามเย็นคอมมิวนิสต์ยังเป็นภัยคุกคาม สหรัฐอเมริกายังถือว่าเสถียรภาพของรัฐบาลไทยเป็นปัจจัยสำคัญสูงสุดเหนือประชาธิปไตย

จะเห็นได้ว่าในยุคแรกนั้นในหลวงรัชกาลที่ 9 เป็นเพียง ‘องค์ประกอบ’ เพื่อให้รัฐประหารสำเร็จ ไม่ว่าจะเห็นด้วยหรีอไม่ก็ตาม ดังกรณีรัฐประหาร 2494 ซึ่งพระองค์มีปฏิกิริยาต่อต้าน แต่ด้วยอำนาจของ

บรรดาขุนศึกที่เหนือกว่า พระองค์จึงทำได้แต่เพียงต่อรองอำนาจ แต่กรณีสฤษดิ์รัฐประหารรัฐบาลจอมพล ป. ในปี 2500 ความใกล้ชิดและเห็นชอบด้วยของพระองค์จึงแสดงออกผ่านคำสั่งแต่งตั้งผู้รักษาพระนครฝ่ายทหาร หรือหัวหน้าคณะรัฐประหาร

หลังเหตุการณ์ พฤษภาเลือด 2535 เมื่อทหารต้องกลับเข้ากรมกอง คอมมิวนิสต์ไม่ใช่ภัยคุกคามอีกต่อไป บรรดานักการเมืองก็ใช้เวทีการเลือกตั้งในการเข้าสู่อำนาจแต่อยู่ใต้พระบารมีของสถาบันกษัตริย์ โดยเฉพาะในหลวงรัชกาลที่ 9 ที่ได้รับการเชิดชูจากบทบาทในเหตุการณ์พฤษภาคม 2535 ที่เข้ามาเป็นผู้ระงับเหตุ และมีการให้โอวาทถ่ายทอดไปทั้งประเทศ^[36]

หลังจากนั้น ในหลวงรัชกาลที่ 9 ก็ได้ครองพระราชอำนาจนำ นี่ถือว่าเป็นการจบยุคสมัยที่หุ้นส่วนทางอำนาจระหว่างกองทัพและสถาบันกษัตริย์มีร่วมกันในสังคมการเมืองไทย ก่อนที่จะเข้าสู่ยุคที่สาม ซึ่งบทบาทของ ‘ขุนศึก’ ได้เปลี่ยนมาเป็น ‘ทหารพระราชา’

ดัชนีที่วัดกันง่ายๆ คือไม่มีใครจำชื่อ ผบ.ทบ. หลังสุจินดา คราประยูร ‘ขุนศึกคนสุดท้าย’ ได้

ภายหลังวิกฤตต้มยำกุ้ง 2540 และการทำรัฐธรรมนูญฉบับประชาชนที่วางเป้าหมายสามอย่าง คือ การปิดทุจริต เปิดประสิทธิภาพ และสร้างการมีส่วนร่วมโดยประชาชน ทำให้ได้รัฐธรรมนูญ 2540 ที่สร้างนายกรัฐมนตรีที่มีภาวะผู้นำ (strong prime minister) ผ่านการออกแบบรัฐธรรมนูญ เช่นระบบการเลือกตั้ง การอภิปรายไม่ไว้ใจ ^[37] และคนที่เห็นช่องทางดังกล่าว คือ ทักษิณ ชินวัตร และพรรคไทยรักไทย ผนวกกับความล้มเหลวในการแก้ปัญหาเศรษฐกิจของรัฐบาลพรรคประชาธิปัตย์ที่สร้างความตึงเครียดกับชนชั้นนำทางเศรษฐกิจเดิม ส่งผลให้ ทักษิณ ชินวัตร และพรรคไทยรักไทยกลายเป็นตัวแทนของกลุ่มทุนในเวลานั้นที่เข้ามาสู่การเมืองไทย^[38]

พรรคไทยรักไทยเดินการเมืองสองขา คือการทำการเมืองเชิงนโยบายในการหาเสียง เช่น 30 บาทรักษาทุกโรค กองทุนหมู่บ้าน ฯลฯ ขณะเดียวกันก็กวาดต้อนนักการเมืองบ้านใหญ่ และกลุ่มอิทธิพลท้องถิ่น และกลุ่มทุนไทย ส่งผลต่อชัยชนะที่เรียกว่าถล่มทลาย คือได้ 248 เสียงจาก 500 เสียง และคะแนนระบบบัญชีรายชื่อกว่า 11 ล้านเสียงในการเลือกตั้ง 2544 และรัฐบาลประสบความสำเร็จในการส่งมอบนโยบายให้กับประชาชน จึงนำมาสู่คะแนนความนิยมอย่างล้นหลาม ผสมกับการเมืองแบบการควบรวมพรรค ทำให้การเลือกตั้ง 2548 พรรคไทยรักไทยชนะอย่างถล่มทลายอย่างแท้จริง ได้สส. 377 จาก 500 เสียง มีคะแนนจากระบบบัญชีรายชื่อเกือบ 19 ล้านเสียง แต่นั่นก็ได้สร้างอหังการแห่งอำนาจของนายกรัฐมนตรีชื่อทักษิณ ชินวัตร อย่างไม่เคยมีมาก่อนเช่นกัน

การตั้งรัฐบาลพรรคเดียวภายหลังการเลือกตั้ง 2548 แทนที่จะสร้างเสถียรภาพ กลับสร้างความตึงเครียดทางการเมืองไทยอย่างไม่เคยเป็นมาก่อน ประกอบกับการอยู่ในช่วงปลายรัชสมัยรัชกาลที่ 9 ปัญหาการเปลี่ยนผ่านรัชสมัยได้กลายมาเป็นสิ่งที่ชนชั้นนำวิตกกังวลอย่างยิ่ง จึงได้นำมาสู่การรัฐประหาร 19 กันยายน 2549 ที่เรียกว่าเป็นการรัฐประหารเพื่อป้องกันภัยคุกคามจาก ‘ระบอบทักษิณ’^[39]

ในวันที่ 19 กันยายน 2549 ทักษิณ ชินวัตร นายกรัฐมนตรีไม่อยู่ในประเทศไทย เนื่องจากเดินทางไปประชุมสหประชาชาติ สภาผู้แทนราษฎรก็ไม่มีเนื่องจากถูกยุบไปในเดือนกุมภาพันธ์ 2549 และการเลือกตั้ง 2 เมษายนเป็นโมฆะ ขณะที่ม็อบพันธมิตรประชาชนเพื่อประชาธิปไตยก็ออกมาขู่ระดมพลเป็นการต่อสู้ครั้งสุดท้าย ขบวนรถถังภายใต้การบัญชาการของหัวหน้าคณะรัฐประหาร สนธิ บุญรัตกลิน ก็เคลื่อนออกมา

ถึงแม้ ทักษิณ ชินวัตร ซึ่งในเวลานั้นอยู่ ณ ที่ประชุมสหประชาชาติ คิดที่จะต่อสู้มาตั้งแต่ต้น แต่เมื่อ

ทักษิณได้เห็นการเข้าเฝ้าในหลวงและราชินีของคณะรัฐประหารในคืนวันที่ 19 กันยายนที่นำโดยพลเอกเปรม ติณสูลานนท์ ประธานองคมนตรี ทักษิณก็เปลี่ยนความคิดที่จะต่อต้าน เลือกเดินทางไปลี้ภัยที่อังกฤษ

องคมนตรีสุรยุทธ์ จุลานนท์ ได้ลาออกมาดำรงตำแหน่งนายกรัฐมนตรีคนที่ 27 รัฐบาลชุดนี้ประสบความล้มเหลวในแทบทุกด้าน จนได้รับสมญานามว่าเป็นรัฐบาลขิงแก่ แต่สิ่งที่รัฐบาลทิ้งไว้คือรัฐธรรมนูญ แก้กฎหมายกลาโหมให้การแต่งตั้งทหารแทบเป็นอิสระจากรัฐบาล รวมทั้งตั้งคณะกรรมการตรวจสอบทรัพย์สินจนนำมาสู่การยึดทรัพย์ทักษิณ ชินวัตรในที่สุด

ถึงแม้พรรคไทยรักไทยจะถูกยุบในเดือนพฤษภาคม 2550 และกรรมการบริหาร 111 คนถูกตัดสิทธิเลือกตั้ง 5 ปี ภายใต้แผนบันได้ 4 ขั้นของหัวหน้าคณะรัฐประหาร 19 กันยา แต่พรรคของทักษิณก็กลับมาชนะเลือกตั้ง 23 ธันวาคม 2550 ได้ในนามพรรคพลังประชาชน จนสามารถตั้งรัฐบาลสมัคร สุนทรเวช แต่รัฐบาลชุดดังกล่าวก็อยู่ได้จนถึงเดือนกันยายน 2551 เท่านั้น สมชาย วงศ์สวัสดิ์ คนในตระกูลชินวัตรได้เป็นรัฐมนตรีคนที่ 29 และรัฐบาลสมชาย ก็ต้องหลุดจากอำนาจไปภายหลังจากมีการยุบพรรคพลังประชาชนในวันที่ 2 ธันวาคม 2551 และตามมาด้วยการเปลี่ยนขั้วย้ายค่ายของ “กลุ่มเพื่อนเนวิน” เพื่อไปเป็นฐานให้ อภิสิทธิ์ เวชชาชีวะ ได้ขึ้นสู่ตำแหน่งนายกรัฐมนตรีจากค่ายทหาร

อย่างไรก็ตาม รัฐบาลอภิสิทธิ์ก็ไม่สามารถบริหารประเทศได้เนื่องจากไม่มีความชอบธรรม และยิ่งหมดไปเมื่อรัฐบาลอนุมัติการใช้กระสุนจริงในการสลายการชุมนุมในเดือนเมษายน-พฤษภาคม 2553

การเลือกตั้ง 2554 จึงเกิดขึ้น ในนามพรรคเพื่อไทยโดยมี ยิ่งลักษณ์ ชินวัตร เป็นหัวหน้าพรรค ทั้งๆ ที่เพิ่งประกาศลงเลือกตั้งเพียง 49 วัน แต่พรรคเพื่อไทยกลับได้คะแนนความนิยมถึง 15 ล้านเสียง และมี สส. ถึง 265 ที่นั่ง แต่ละรัฐบาลชุดดังกล่าวก็ถูกรัฐประหารอีกครั้งในวันที่ 22 พฤษภาคม 2557 อันเนื่องมาจากหมดความชอบธรรมจากการผลักดัน พ.ร.บ. นิรโทษกรรมฉบับเหมาเข่งสุดซอย

การรัฐประหาร 22 พฤษภาคม 2557 คือการรัฐประหารเพื่อ ‘แก้มือ’ การรัฐประหารที่ล้มเหลวในปี 2549 มีการร่างรัฐธรรมนูญ ลงประชามติจอมปลอมในวันที่ 7 สิงหาคม 2559 จนมาเป็นรัฐธรรมนูญ 2560 และได้ใช้เพื่อการเปลี่ยนผ่านอย่างแท้จริง พร้อมๆ กับหมดยุคสมัยอันยาวนานของในหลวงรัชกาลที่ 9 

ความลงตัวทางประวัติศาสตร์ที่ไม่อาจหวนคืนกลับมา

เกษียร เตชะพีระเรียกยุคสมัยที่ในหลวงรัชกาลที่ 9 ครองพระราชอำนาจนำว่า เป็น ฉันทมติภูมิพล (The Bhumibol consensus) อันมีองค์ประกอบคือ

1. ด้านเศรษฐกิจ : เศรษฐกิจทุนนิยมที่เติบโตอย่างไม่สมดุล โดยถ่วงทานไว้ด้วยปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง
2. ด้านการเมือง : ระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข
3. ด้านอุดมการณ์ : ราชาชาตินิยมหรืออุดมการณ์ชาติพันธุ์ไทยภายใต้พระราชอำนาจนำ
4. ด้านศาสนา : พระมหากษัตริย์ทรงเป็นพุทธมามกะ และทรงเป็นอัครศาสนูปถัมภก^[40]

และสำคัญที่สุดคือสถาบันกษัตริย์ได้เป็นประหนึ่งอนุญาโตตุลาการสุดท้าย (final arbiter)^[41] ที่มีบารมีมากพอที่จะตัดสินอะไรลงไปแล้วทำให้ทุกฝ่ายต้องยอมรับ (แม้ว่าจะไม่เห็นด้วยก็ตาม)

ดังเหตุการณ์พฤษภา 2535 พระองค์เรียกคู่ขัดแย้ง สุจินดา คราประยูร และ จำลอง ศรีเมือง มาเข้าพบ และพระราชทานดำรัส “ขอให้สองท่าน หันหน้าเข้าหากัน” หลังจากนั้นการต่อสู้ก็ยุติลง เช่นเดียวกับการที่ทักษิณ ต้องยุติการต่อต้านรัฐประหารแทบจะทันที เมื่อเห็นภาพการเข้าเฝ้าในหลวงของหัวหน้าคณะรัฐประหาร ถึงแม้ว่าตนเองจะมีความชอบธรรมในการต่อต้านรัฐประหารก็ตามที

ดังที่แสดงมาทั้งหมดของบทความแล้วว่า การรัฐประหารที่ไม่ได้มีเพียงแต่ทหารขับรถถังออกมายึดอำนาจ แต่จำเป็นต้องอาศัยปัจจัยอื่นๆ เช่นในยุคสงครามเย็นต้องอาศัยความกลัวคอมมิวนิสต์และการรับรองจากสหรัฐอเมริกา หรือบรรดา ‘ขุนศึก’ ที่มีอำนาจมากพอ ที่สำคัญต้องมี ‘กษัตริย์หรือผู้แทนพระองค์ลงนามรับรองรัฐประหาร (ไม่ว่าจะเห็นด้วยหรือไม่ก็ตาม)’ และผู้ที่รับรองรัฐประหารนั้นต้องมีฐานะเป็น ‘อนุญาโตตุลาการสุดท้าย (final arbiter)’ ด้วย

ในสังคมปัจจุบัน ผู้เขียนคิดว่าไม่มีใครมาทำหน้าที่เป็น ‘อนุญาโตตุลาการสุดท้าย’ (final arbiter) อีกต่อไป ทั้งหมดสามารถสรุปได้ว่า ถึงกาลล่มสลายของสถาบันรัฐประหารในประเทศไทยแล้ว

รัฐประหาร ธนาพล อิ๋วสกุล กองทัพไทย อาสา คำภา ทหารกับการเมือง ปฏิวัติ 2475 ประชาธิปไตย สถาบันรัฐประหาร การเมืองไทย คณะรัฐประหาร การยึดอำนาจ