เมื่อ ‘ปุ๋ยเคมี’ กลายเป็นสาเหตุล่าสุดของ PM2.5

ปุ๋ยเคมี

ตั้งแต่ต้นปีที่ผ่านมา เทศกาล ‘หมอกควันพิษ’ หรือ ‘ฝุ่น PM2.5’ ประจำปีได้เริ่มต้นขึ้นแล้ว โดยเริ่มจากเขตภาคกลาง กรุงเทพมหานครและขณะนี้ภาคเหนือกำลังได้รับผลกระทบจากเทศกาลหมอกควันพิษเช่นกัน

ที่ผ่านมามีข้อมูลชี้ชัดว่าสาเหตุหลักๆ ของการเกิดหมอกควันพิษและฝุ่น PM2.5 ในกรุงเทพมหานคร ส่วนใหญ่มาจากควันดำของรถยนต์ที่ไม่ได้มาตรฐาน ทั้งน้ำมันเบนซินและดีเซล การเผาไหม้ในโรงงานอุตสาหกรรม รวมถึงการเผาซากพืชไร่ อ้อย ข้าว ข้าวโพด ขณะที่ในพื้นที่ภาคเหนือเกิดจากปัญหาการไฟป่าและการเผาซากพืชผลทางการเกษตร เช่น ข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ ส่วนทางภาคอีสาน ภาคกลาง ส่วนใหญ่เกิดจากการเผาซากในนาข้าว ไร่ข้าวโพดและการเผาไร่อ้อย ทั้งในและนอกประเทศ โดยเฉพาะภาคอีสานที่มีพื้นที่เพาะปลูกอ้อยเกือบครึ่งหนึ่งของประเทศ

แต่ข้อมูลใหม่ได้ชี้ชัดว่า ผู้ต้องหารายล่าสุดที่เป็นต้นตอก่อให้เกิดฝุ่น PM2.5 อีกรายคือ ‘ปุ๋ยเคมี’

เมื่อไม่นานมานี้ ดร.วิภู รุโจปการ รองผู้อำนวยการสถาบันวิจัยดาราศาสตร์แห่งชาติ (องค์การมหาชน) หรือ NARIT ได้เปิดเผยว่าจากการใช้เทคนิคดาราศาสตร์ Mass Spectrometry ด้วยการจำแนกโครงสร้างของโมเลกุลสารต่างๆ ออกมาในรูปแบบของสเปกตรัม ซึ่งทำให้เห็นได้อย่างชัดเจนว่าสารนั้นๆ มีองค์ประกอบที่แตกต่างกันเป็นอะไรบ้าง มาใช้ศึกษาองค์ประกอบฝุ่นเพื่อหาว่าต้นตอจริงๆ ของฝุ่น PM2.5 ว่ามาจากการเผาตามที่หลายคนเข้าใจหรือไม่

จากการศึกษาดังกล่าวพบว่า องค์ประกอบโดยเฉลี่ยของฝุ่น PM2.5 ประกอบด้วย สารประกอบอินทรีย์ถึง 58% รองลงมาคือไนเตรท (NO3) 21% ตามด้วยซัลเฟต (SO4) 12% และแอมโมเนีย (NH4) 8% โดยเรื่องที่น่าสนใจคือในบรรดาสารประกอบอินทรีย์ทั้ง 58% นั้น หากเทียบสัดส่วนเป็น 100% จะจำแนกออกมาได้ว่า เป็นสารที่เกิดจากการเผาชีวมวลโดยตรง (Biomass Burning Organic Aerosol, BBOA) เพียง 23% และเป็นสารที่เกิดจากไฮโครคาร์บอนหรือเชื้อเพลิงฟอสซิล (HOA) เพียง 11% เท่านั้น ส่วนที่เหลือ 66% เป็น ‘ละอองลอยทุติยภูมิ’ (Secondary Organic Aerosol)

‘ละอองลอย’ คือ อนุภาคขนาดเล็กที่ลอยอยู่ในอากาศ และหนึ่งในสารตั้งต้นละลองลอยทุติยภูมิที่สำคัญคือ ไนโตรเจนออกไซด์ต่างๆ จากภาคการเกษตร อุตสาหกรรม และการเผาไหม้ของรถยนต์ ซึ่งจะไปทำปฏิกิริยากับสารอินทรีย์ระเหยง่ายในอากาศส่งผลให้เกิดอนุภาค PM2.5

ไนโตรเจนออกไซด์ส่วนหนึ่งเกิดจาก ‘การให้ปุ๋ยไนโตรเจนมากเกินความต้องการของพืช’ ในภาคเกษตรกรรม เช่น ต้นอ้อยดูดซึมไนโตรเจนได้ประมาณ 30% ที่เหลือ 70% ลอยขึ้นไปในอากาศ ซึ่งสิ่งนี้เกิดขึ้นในทุกภาคการเกษตรในไทย ดร.วิภู เสริมว่า “บ้านเราใช้ปุ๋ยไนโตรเจนต่อหัวประชากรเยอะติดอันดับต้นๆ ของโลก”

ทุกวันนี้ปัญหาสิ่งแวดล้อมใหญ่เกินเยียวยาแก้ไขระดับโลกปัญหาหนึ่งคือ ทั่วโลกมีการใช้ปุ๋ยเคมีอย่างมหาศาล ระหว่างปี 1970 ถึง 2005 ปริมาณปุ๋ยไนโตรเจนเพียงอย่างเดียวที่ใช้ทั่วโลกเพิ่มขึ้นเกือบสามเท่า อีกทั้งยังถูกปล่อยลงสู่แหล่งน้ำเป็นเวลานานจนมีปริมาณสะสมมากขึ้น กระตุ้นให้สาหร่าย วัชพืช และจุลินทรีย์บางชนิด แพร่กระจายอย่างรวดเร็ว จนเกิดน้ำเน่าเสีย เพราะออกซิเจนในน้ำมีน้อย ทำให้ปลาและสิ่งมีชีวิตอื่นๆ ตายหมด

ดร.สรณรัชฎ์ กาญจนะวณิชย์ นักนิเวศวิทยาได้เคยกล่าวว่า “เรื่องผลกระทบจากปุ๋ยในไทยไม่มีการพูดถึงเลยอย่างน่ามหัศจรรย์ และใช้ปุ๋ยเคมีสำเร็จรูปในการทำเกษตรกรรมอย่างมหาศาล ต้องเข้าใจก่อนว่าธรรมชาติของพืชต้องการไนโตรเจนเป็นสารอาหาร ซึ่งไนโตรเจนอยู่ในอากาศ พืชเอามาใช้เองไม่ได้ ก็ต้องไปพึ่งจุลินทรีย์ เช่น รา แบคทีเรียที่อาศัยอยู่ในดิน โดยที่จุลินทรีย์เหล่านี้จะแปรไนโตรเจนในอากาศมาเป็นไนเตรท ซึ่งอยู่ในภาวะที่ละลายน้ำได้ แลกเปลี่ยนกับน้ำตาลที่พืชให้มา พอละลายน้ำได้พืชก็ดูดขึ้นมาใช้ได้เป็นสารอาหาร”

นอกจากนี้ยังกล่าวต่อว่า “แต่ปัจจุบันเมื่อคุณเอาปุ๋ยไนเตรทสำเร็จรูปที่ผลิตจากน้ำมาละลายน้ำให้พืช พืชก็คล้ายเด็กโดนสปอยล์ เลิกเอาน้ำตาลไปเลี้ยงจุลชีพในดิน ดินก็ตายในที่สุด และเกิดปัญหาหลายอย่าง เช่น โครงสร้างดินพังพินาศ จุลชีพตายทำให้ไส้เดือนไม่มา ไม่เหลือสิ่งมีชีวิตที่คอยดูดซับสารอินทรีย์ พอฝนตกลงมาก็ชะสารอินทรีย์ที่ค้างในดินไปสู่ทะเล ผ่านแม่น้ำลำธาร และกลายเป็นมลภาวะครั้งใหญ่”

ในพื้นที่ที่มีประชากรหนาแน่นหลายแห่งของโลก มีสารอาหารจำนวนมากไหลลงสู่แหล่งน้ำชายฝั่ง สารอาหารเหล่านี้ส่วนใหญ่มาจากการใช้ปุ๋ยเคมีทางการเกษตรอย่างเข้มข้น ซึ่งถูกชะล้างด้วยฝนลงสู่แม่น้ำ จนทุกวันนี้ในทะเลหลายแห่งจึงเกิดปรากฏการณ์ที่เรียกว่า ‘Dead Zone’ (พื้นที่มรณะ) จากปุ๋ยเคมี

เมื่อสารอินทรีย์ลงมาในน้ำเยอะๆ ก็จะเกิด ‘Plankton Bloom’ หรือ ‘ปรากฏการณ์น้ำทะเลเปลี่ยนสี’ เป็นผลมาจากการที่แพลงก์ตอนพืชบางชนิดได้รับธาตุอาหารในปริมาณมากกว่าปกติ จึงเกิดการขยายตัวมาก พอแพลงก์ตอนพวกนี้ตายและจมลง  จะถูกย่อยสลายโดยแบคทีเรียที่ใช้ออกซิเจน และเกิดการดึงออกซิเจนจากน้ำไปจนทำให้ออกซิเจนในน้ำทะเลลดลง อีกทั้งยังทำให้สัตว์จำพวกกุ้งตายเป็นจำนวนมาก 

หากความเข้มข้นของออกซิเจนยังคงลดลงต่อไป สิ่งมีชีวิตอื่นๆ ส่วนใหญ่ที่อาศัยอยู่ในพื้นทะเลก็จะหายไปด้วย กล่าวคือหากน้ำด้านล่างหมดออกซิเจนในที่สุด สิ่งมีชีวิตเหล่านี้ก็จะตายไปจนกลายเป็น ‘Dead Zone’ ซึ่งเป็นปัญหาใหญ่ของทะเลหลายแห่งทั่วโลก โดยเฉพาะในประเทศสหรัฐอเมริกา แหล่งน้ำหลายแห่งเน่าเสีย ไร้สิ่งมีชีวิต โดยที่ปัญหานี้กำลังลุกลามไปตามแหล่งน้ำต่างๆ ทั่วโลก เมื่อเกิดขึ้นแล้วก็ยากจะแก้ไขให้กลับสู่ธรรมชาติเหมือนเดิมได้ รวมทั้งทะเลไทยด้วย อาทิ แถวทะลบางแสนและระยองที่ปลาจำนวนมากลอยตายหน้าชายหาดส่งกลิ่นเหม็นเป็นข่าวดังไม่นานมานี้

หันกลับมาที่บ้านเราในปีพ.ศ. 2513 ประเทศไทยมีปริมาณการใช้ปุ๋ย 265,000 ตัน และในปีพ.ศ. 2532 เพิ่มเป็น 875,000 ตัน ขณะที่ในปีพ.ศ. 2564 มีการนำเข้าปุ๋ยเคมีมากถึง 5,500,000 ตัน เพื่อใช้ในการปลูกพืชเกษตรทุกชนิด โดยเฉพาะ ข้าว ข้าวโพด และมันสำปะหลัง โดยมีมูลค่าถึง 3 แสนล้านบาท ตัวเลขดังกล่าวมีปริมาณพอๆ กับยอดขายเครื่องดื่มแอลกฮอล์ในตลาดทั้งปี

ผู้ประกอบการเกี่ยวกับปุ๋ยเคมีในประเทศไทยกว่า 4,000 ราย แต่ตลาดปุ๋ยเคมีในประเทศไทยประมาณ 75% เป็นของผู้ผลิตและนำเข้ารายใหญ่ 5-6 บริษัทเท่านั้น โดยมีซีพี-เจียไต๋เป็นผู้ครองตลาดใหญ่ที่สุด ประเทศไทยถูกจัดอยู่ในกลุ่มประเทศที่ใช้ปุ๋ยเคมีมากเกินความจำเป็น ร่วมกับประเทศบราซิล, เม็กซิโก, โคลอมเบีย, จอร์เจีย, อิสราเอล และจีน จากการศึกษานโยบายเศรษฐศาสตร์การเกษตรและสิ่งแวดล้อมจากสถาบัน ETH Zurich ประเทศสวิตเซอร์แลนด์พบว่า ประเทศเหล่านี้สามารถลดการใช้ปุ๋ยไนโตรเจนลงได้ถึง 35% โดยที่ผลผลิตทางการเกษตรจะไม่ลดลง ประหยัดต้นทุนการผลิต ลดปัญหามลพิษในน้ำ และช่วยลดการเกิดปัญหา PM2.5 ด้วย

ปัญหามลภาวะจากอากาศสู่ท้องทะเล ต้นเหตุของปัญหาล้วนมีความสัมพันธ์กัน การแก้ต้นเหตุของปัญหา PM2.5 ให้ตรงจุด จึงต้องนำปัญหาการใช้ปุ๋ยเคมีมากเกินไปมาพิจารณา เช่นเดียวกับปัญหาการเผาไร่ เผาป่า ควันพิษจากโรงงานอุตสาหกรรมและจากท่อไอเสียรถยนต์ เนื่องจาก ‘ปุ๋ยเคมี’, ‘พืชเกษตร’, ‘Plankton Bloom’ และ ‘ฝุ่น PM2.5’ จึงมีความเชื่อมโยงอย่างมีนัยสำคัญทีเดียว 

MOST READ

Politics

16 Dec 2021

สิทธิที่จะพบศาลภายหลังถูกจับและถูกควบคุมตัว (ตอนที่ 1) : เหตุใดจึงต้องพบศาล และต้องพบศาลเมื่อใด

ปกป้อง ศรีสนิท อธิบายถึงวิธีคิดของสิทธิที่จะพบศาลภายหลังถูกจับกุมและควบคุมตัว และบทบาทของศาลในการพิทักษ์เสรีภาพปัจเจกชน

ปกป้อง ศรีสนิท

16 Dec 2021

Politics

25 Jan 2024

ผู้พิพากษาอาวุโสมีไว้มากมาย… ทำไม

‘ใบตองแห้ง’ ชวนสำรวจเงินเดือนของเหล่าผู้พิพากษาอาวุโส ซึ่งมีจำนวนมากขึ้นเรื่อยๆ ทุกปี และชวนตั้งคำถามว่า บทบาทหน้าที่ของผู้พิพากษาอาวุโสเหล่านี้คืออะไร สร้างประโยชน์ใดให้แก่กระบวนการยุติธรรมไทยบ้าง

อธึกกิต แสวงสุข

25 Jan 2024

Social Issues

21 Jan 2025

101 Academy 2025 สมัครเรียนรู้หลักสูตรสื่อ-วิจัย-ครีเอทีฟดีไซน์สไตล์ 101 ได้ที่นี่!

หลักสูตรเรียนรู้การทำสื่อ การทำวิจัยนโยบายสาธารณะ และการทำงานครีเอทีฟดีไซน์ สไตล์ 101

กองบรรณาธิการ

21 Jan 2025

เราใช้คุกกี้เพื่อพัฒนาประสิทธิภาพ และประสบการณ์ที่ดีในการใช้เว็บไซต์ของคุณ คุณสามารถศึกษารายละเอียดได้ที่ นโยบายความเป็นส่วนตัว และสามารถจัดการความเป็นส่วนตัวเองได้ของคุณได้เองโดยคลิกที่ ตั้งค่า

Privacy Preferences

คุณสามารถเลือกการตั้งค่าคุกกี้โดยเปิด/ปิด คุกกี้ในแต่ละประเภทได้ตามความต้องการ ยกเว้น คุกกี้ที่จำเป็น

Allow All
Manage Consent Preferences
  • Always Active

Save