ปัจจุบันเราอยู่ในห้วงเวลาที่ระเบียบโลกกำลังเผชิญการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ การกลับมาของประธานาธิบดีโดนัลด์ ทรัมป์ในปี 2025 พร้อมกับนโยบาย America First ฉบับเข้มข้น ส่งผลกระทบต่อสถาปัตยกรรมระบบโลก ท่ามกลางบรรยากาศที่ชาตินิยมกำลังแผ่ขยาย การค้าระหว่างประเทศถูกท้าทาย และพหุภาคีนิยมกำลังถอยร่น คำถามสำคัญคือ ‘ทักษะพลเมืองโลก’ ที่เราเคยถือเป็นเข็มทิศสำหรับอนาคตจะยังคงความสำคัญหรือต้องปรับเปลี่ยนอย่างไร?
เมื่อโลกาภิวัตน์สะดุด ทักษะพลเมืองโลกยังจำเป็นหรือไม่?
หากย้อนเวลากลับไปเมื่อสามสิบปีก่อน การพูดคุยกับเพื่อนต่างชาติอาจต้องใช้เวลาเป็นอาทิตย์ในการส่งจดหมาย แต่วันนี้เราสามารถพูดคุยกับใครก็ได้ทั่วโลกในเสี้ยววินาที ซึ่งสะท้อนความเปลี่ยนแปลงที่เราคุ้นเคย ในทางกลับกันขณะที่เทคโนโลยียังคงเชื่อมโยงผู้คนเข้าด้วยกัน กระแสการเมืองโลกกลับกำลังสวนทางอย่างน่าใจหาย เห็นได้จากการกลับมาของทรัมป์ที่กำลังเขย่าโครงสร้างความร่วมมือระหว่างประเทศ ทรัมป์ได้ประกาศเดินหน้าเรียกเก็บภาษีนำเข้าจากทั่วโลกในอัตราที่สูงแบบคาดไม่ถึง พร้อมขู่จะถอนตัวจากองค์การการค้าโลก (WTO) หากไม่ยอมปฏิรูปตามเงื่อนไขของอเมริกา และมีแนวโน้มลดความสำคัญของพันธมิตรเก่าแก่อย่าง NATO
เรากำลังเห็นการผงาดของระเบียบโลกแบบใหม่ที่ชาตินิยมมีอำนาจนำในการกำหนดความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ แทนที่ระบบเสรีนิยมประชาธิปไตยแบบเดิม แล้วในสภาวการณ์ของโลกเช่นนี้ แนวคิดเรื่องพลเมืองโลก ‘การเป็นเพียงพลเมืองของประเทศใดประเทศหนึ่งอาจไม่เพียงพออีกต่อไป’ จะยังคงความหมายหรือไม่?
ทักษะแบบใดที่ยังจำเป็นสำหรับตลาดแรงงานท่ามกลางการเปลี่ยนแปลง
ตลาดแรงงานโลกกำลังเผชิญความผันผวนรุนแรงจากนโยบาย ‘America First’ ฉบับใหม่ ซึ่งมีแนวโน้มที่จะเร่งให้บริษัทข้ามชาติชะลอการจ้างงานในต่างประเทศและเน้นการผลิตในประเทศมากขึ้น ในขณะที่เอไอและระบบอัตโนมัติกำลังแทรกซึมเข้าสู่ภาคธุรกิจทั่วโลก รายงานล่าสุดจาก World Economic Forum ระบุว่า 85 ล้านตำแหน่งงานทั่วโลกจะถูกแทนที่ด้วยระบบอัตโนมัติภายในปี 2030 แต่ในขณะเดียวกัน 97 ล้านตำแหน่งงานรูปแบบใหม่จะถูกสร้างขึ้น โดยงานเหล่านี้ต้องการทักษะแห่งอนาคตที่มากกว่าความรู้ทางเทคนิค
นักวิชาการด้านการศึกษา Prof. Fernando M. Reimers ในฐานะ Director of the Global Education Innovation Initiative จากมหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ด ให้ความเห็นว่า “แม้โลกจะมีแนวโน้มแตกขั้ว แต่ทักษะการปรับตัวข้ามวัฒนธรรมยังคงเป็นสินทรัพย์สำคัญในตลาดแรงงาน เพียงแต่เราต้องเพิ่มทักษะการเจรจาต่อรองและการจัดการความขัดแย้งเข้าไปด้วย” ในยุคที่โลกเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว หลายอาชีพจะหายไปและอาชีพใหม่ๆ จะเกิดขึ้น โดยเฉพาะความสามารถในการปรับตัว การเข้าใจผู้อื่น การสื่อสารข้ามวัฒนธรรม และการคิดอย่างมีวิจารณญาณ จะยังคงเป็นทักษะที่จำเป็นและมีคุณค่าเสมอ
การศึกษาท่ามกลางกระแสชาตินิยม กลายเป็นจุดยืนที่ท้าทาย
วงการการศึกษากำลังเผชิญความท้าทายอย่างหนัก หลายประเทศทั่วโลกกำลังหันมาทบทวนหลักสูตรให้เน้น ‘คุณค่าดั้งเดิม’ และ ‘อัตลักษณ์แห่งชาติ’ มากขึ้น กล่าวคือโครงการแลกเปลี่ยนนักเรียนระหว่างประเทศในหลายที่ถูกลดงบประมาณจากประเทศมหาอำนาจอย่างสหรัฐอเมริกา ในขณะที่มาตรการด้านวีซ่าเข้มงวดขึ้น
อย่างไรก็ตาม สถาบันการศึกษาชั้นนำของโลกยังคงยืนยันถึงความสำคัญของการศึกษาข้ามวัฒนธรรม โดยแถลงการณ์ร่วมจากมหาวิทยาลัยกลุ่ม Ivy League เมื่อต้นปี 2025 ย้ำว่า “การเตรียมบัณฑิตสำหรับโลกที่ซับซ้อนต้องอาศัยประสบการณ์ข้ามวัฒนธรรม มากกว่าจะปิดกั้นตัวเองจากโลกภายนอก”
Dr.Martha Nussbaum นักปรัชญาอเมริกัน ยังได้สะท้อนผ่านบทความล่าสุดว่า “การละทิ้งการศึกษาแบบพลเมืองโลกจะเป็นความผิดพลาดที่ร้ายแรง เพราะปัญหาใหญ่ของโลก ไม่ว่าจะเป็นการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศหรือโรคระบาด ล้วนต้องการความร่วมมือข้ามพรมแดน” ซึ่งสะท้อนให้เห็นว่าการเป็นพลเมืองโลกไม่ได้หมายความว่าเราต้องละทิ้งความเป็นไทยหรือวัฒนธรรมดั้งเดิมของเรา แต่หมายถึงการเพิ่มเติมอีกมิติหนึ่งให้กับตัวตนของเรา
คุณสมบัติพลเมืองโลกยุคใหม่ ทักษะที่ต้องปรับเปลี่ยน
แม้แกนหลักของทักษะความเป็นพลเมืองโลกจะยังคงความสำคัญ แต่บริบทโลกที่เปลี่ยนไปและกำลังเรียกร้องการเพิ่มเติมทักษะใหม่ๆ ที่จำเป็น อาทิ
1. ความยืดหยุ่นทางความคิด (Cognitive Flexibility)
จากบทเรียนที่ผ่านมา การจัดวางคนเป็น ‘ฝ่ายเรา’ และ ‘ฝ่ายเขา’ ทำให้การถกเถียงประเด็นสำคัญกลายเป็นสงครามอุดมการณ์ อีกทั้งผู้เชี่ยวชาญด้านพฤติกรรมศาสตร์ยังชี้ว่า พลเมืองโลกในยุคขั้วตรงข้ามต้องพัฒนาความสามารถในการมองเห็นความซับซ้อนของปัญหา ยอมรับความเห็นต่าง และสื่อสารข้ามความเชื่อที่แตกต่างได้
2. ความเข้าใจภูมิรัฐศาสตร์ (Geopolitical Literacy)
เยาวชนรุ่นใหม่ต้องเข้าใจพลวัตของอำนาจระหว่างประเทศ และผลกระทบของมันต่อชีวิตประจำวัน โดยทาง Dr.Anne-Marie Slaughter อดีตผู้อำนวยการด้านนโยบายและวางแผน กระทรวงการต่างประเทศสหรัฐอเมริกา เสนอให้หลักสูตรการศึกษาเน้นความเข้าใจเรื่องความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ เศรษฐกิจการเมืองโลก และประวัติศาสตร์ระหว่างชาติมากขึ้น
3. การสร้างความยืดหยุ่นทางจิตใจ (Psychological Resilience)
ความยืดหยุ่นทางจิตใจ (Resilience) เป็นทักษะสำคัญ ซึ่งในปัจจุบันยิ่งมีความสำคัญมากขึ้น เมื่อโลกทั้งใบซับซ้อนและเต็มไปด้วยความขัดแย้ง การฝึกฝนให้เยาวชนรับมือกับความผิดหวัง เรียนรู้จากความล้มเหลว และฟื้นตัวจากวิกฤตเป็นสิ่งจำเป็น
ประสบการณ์ข้ามวัฒนธรรมยิ่งจำเป็นในโลกที่แตกแยก
ท่ามกลางกระแสชาตินิยมที่กำลังก่อตัว ความสำคัญของการเรียนรู้ข้ามวัฒนธรรมกลับยิ่งทวีความสำคัญ โดย Federico Mayor Zaragoza อดีตผู้อำนวยการใหญ่ UNESCO กล่าวในการประชุมด้านการศึกษาโลกเมื่อต้นปี 2025 ว่า “เมื่อบรรยากาศทางการเมืองผลักดันให้เกิดการแบ่งแยก การให้เยาวชนได้สัมผัสวัฒนธรรมอื่นโดยตรงจะช่วยป้องกันอคติและความเกลียดชังที่เกิดจากความไม่รู้”
ตัวอย่างการส่งเสริมการเรียนรู้ข้ามวัฒนธรรม เช่น เอเอฟเอสได้พบว่าเยาวชนที่ผ่านโครงการแลกเปลี่ยนวัฒนธรรมมีแนวโน้มที่จะเป็น ‘สะพาน’ เชื่อมความเข้าใจระหว่างชุมชนและวัฒนธรรมที่แตกต่าง พวกเขามักเป็นผู้นำการเปลี่ยนแปลงในชุมชนของตนเมื่อกลับบ้าน บุคคลที่ผ่านประสบการณ์การเรียนรู้ข้ามวัฒนธรรมมีแนวโน้มที่จะเป็นผู้ประกอบการที่ประสบความสำเร็จมากกว่า และมีความสามารถในการสร้างนวัตกรรมสูงกว่าคนอื่นๆ ในสาขาอาชีพเดียวกัน ตอกย้ำความเชื่อว่าการเรียนรู้ข้ามวัฒนธรรมผ่านโครงการแลกเปลี่ยน คือ หนึ่งในเส้นทางที่มีประสิทธิภาพที่สุดในการพัฒนาทักษะเหล่านี้
มองไปข้างหน้ากับการปรับตัวในวันที่โลกเปลี่ยน
ในช่วงเวลาที่โลกกำลังเผชิญกับการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ เราอาจต้องทบทวนความเข้าใจเกี่ยวกับ ‘ทักษะความเป็นพลเมืองโลก’ ซึ่งการทบทวนดังกล่าวไม่ใช่เพื่อลดทอนความสำคัญของมัน แต่เพื่อเพิ่มเติมมิติใหม่ๆ ที่จะช่วยให้เราเผชิญกับความท้าทายในอนาคต
ช่วงเวลานี้อาจเป็นการทดสอบที่ว่า การเรียนรู้ข้ามวัฒนธรรมสามารถสร้าง ‘ภูมิคุ้มกันในโลกแห่งพลวัต’ ได้จริงหรือไม่ หากการสั่นคลอนของระเบียบโลกครั้งนี้ผ่านไป และเรายังยืนหยัดได้อย่างเข้มแข็ง นั่นอาจเป็นข้อพิสูจน์ว่าทักษะเหล่านี้เป็นสิ่งที่โลกต้องการอย่างแท้จริง ความท้าทายสำหรับสถาบันการศึกษา องค์กรระหว่างประเทศ และผู้ที่ทำงานด้านการเรียนรู้ข้ามวัฒนธรรม คือ การทำให้เห็นว่าทักษะพลเมืองโลกคือสิ่งที่จะช่วยให้เราผ่านพ้นช่วงเวลาแห่งความผันผวนนี้ไปได้ ไม่ว่าแนวโน้มทางการเมืองจะเป็นอย่างไร
โลกที่เราต้องการอยู่ร่วมกัน
เมื่อเราถามตัวเองว่า คุณพร้อมหรือยังที่จะเป็นส่วนหนึ่งของการสร้างโลกที่ดีกว่าสำหรับทุกคน?
คำตอบอาจไม่ได้เปลี่ยนไปจากเดิม แม้โลกจะผันผวนและไม่แน่นอน แต่เป้าหมายของการพัฒนาทักษะความเป็นพลเมืองโลกยังคงเป็นเพื่อสร้างสังคมที่เป็นธรรม เท่าเทียม และยั่งยืนสำหรับทุกคน อาจเป็นเรื่องน่าขบคิดว่าโลกที่กำลังเผชิญกับกระแสชาตินิยมอย่างกว้างขวาง กลับยิ่งต้องการพลเมืองที่เข้าใจความแตกต่างและสามารถทำงานข้ามวัฒนธรรมได้มากขึ้น
นี่อาจเป็นเหตุผลที่ทำให้ทักษะความเป็นพลเมืองโลกกลายเป็น ‘ทักษะแห่งอนาคต’ ที่แท้จริง ไม่ใช่เพียงเพราะมันคือสิ่งที่ตลาดแรงงานต้องการ แต่เพราะมันคือสิ่งที่โลกของเราจำเป็นต้องมี เพราะท้ายที่สุดแล้ว ไม่ว่าระเบียบโลกจะเปลี่ยนแปลงไปอย่างไร แต่สิ่งหนึ่งที่ไม่เปลี่ยนแปลงคือ เราทุกคนยังต้องอาศัยอยู่ร่วมกันบนโลกใบเดียวกัน
