จิตร์ทัศน์ ฝักเจริญผล เรื่อง
ภาพิมล หล่อตระกูล ภาพประกอบ
เครือข่ายสังคมออนไลน์ทำให้เราอยู่ในยุคที่ใครๆ ก็สามารถเป็นนักข่าว นักวิเคราะห์ข่าว รวมไปถึงนักวิจารณ์การเมือง วิจารณ์ภาพยนตร์ วิจารณ์กีฬา หรือกระทั่งวิจารณ์แฟชั่น ผู้ใช้อินเทอร์เน็ตทั่วไปสามารถมีช่องทางสื่อสารของตนเอง และถ้าผลิตเนื้อหาที่น่าสนใจ ก็อาจสร้างกลุ่มผู้ติดตามได้โดยไม่ต้องพึ่งพาช่องทางสื่อสารใหญ่ๆ เช่นสมัยก่อน กระแสการเปลี่ยนแปลงนี้ทำให้เกิดโอกาสพร้อมๆ กับความท้าทายอย่างมากต่อผู้รับข้อมูล
เนื่องจากมนุษย์เป็นสัตว์สังคม เราเติบโตและใช้ชีวิตอยู่ในเครือข่ายสังคมมนุษย์ที่พัฒนามาพร้อมๆ กับวิวัฒนาการของมนุษย์ เครือข่ายสังคมที่ประกอบไปด้วยเหล่าผู้คนที่เรารู้จักและได้ติดต่อสื่อสารกัน รวมไปถึงคนที่มีความสัมพันธ์กันไม่ว่าทางใดก็ทางหนึ่ง มีบทบาทที่สำคัญมากต่อทัศนคติของเรา นอกจากนี้การคิดและตีความในประเด็นต่างๆ รวมทั้งการคาดเดาความสำคัญของเรื่องราวที่เกิดขึ้นรอบตัวเรา ก็มักจะขึ้นกับมุมมองและข้อคิดเห็นที่เราได้รับจากคนรอบข้างในเครือข่ายสังคมนี้
แต่ในวันที่เครือข่ายสังคมออนไลน์มีบทบาทต่อการรับข่าวสารของเราอย่างมาก ทักษะและวิธีการที่เราทำโดยอัตโนมัติเหล่านี้ นอกจะใช้ทำความเข้าใจกับโลกและสังคมออนไลน์ไม่ค่อยได้แล้ว ยังกลายเป็นจุดอ่อนให้เราถูกใช้เป็นเครื่องมือ ถูกหลอกลวง หรือกระทั่งถูกหว่านล้อมให้เชื่อหรือทำในสิ่งที่เรายากจะควบคุมหรือต่อต้านได้
-1-
ในโลกจริงที่ระยะห่างทางกายภาพเป็นเสมือนตัวกรองและกำแพงโดยธรรมชาติของการสื่อสาร ข่าวสารใดๆ ที่จะเดินทางมาถึงผู้รับได้ มักจะต้องมีคุณค่าและมีความสำคัญมากกว่าต้นทุนต่างๆ ที่เกิดขึ้นในการสื่อสารนั้นๆ ความคุ้นเคยนี้ทำให้เรามักตัดสินความสำคัญของประเด็นข่าวสารจาก ‘ความถี่’ ที่ได้เห็นประเด็นดังกล่าว เราอาจตัดสินใจเชื่อข่าวสารเมื่อได้ยินได้ฟังข่าวนั้นบ่อยๆ และเรามักจะเชื่อถือข่าวสารที่คนรู้จักส่งต่อมาโดยง่าย
ทว่าในโลกออนไลน์ สภาวะดังกล่าวกลับเปลี่ยนไป โดยเฉพาะในเครือข่ายสังคมออนไลน์ที่ข่าวสารสามารถแพร่กระจายได้อย่างรวดเร็วโดยแทบไม่มีค่าใช้จ่ายจากผู้ส่งข่าวสารเลย นอกจากนี้ความสามารถในการสร้างบัญชีผู้ใช้ปลอม ที่ควบคุมการทำงานด้วยโปรแกรมคอมพิวเตอร์ หรือที่เรียกว่าบอท (Bot) ทำให้สามารถสร้างความรู้สึกว่ามีผู้ใช้จำนวนมาก เห็นด้วยหรือสนับสนุนบางประเด็นอยู่ได้โดยไม่ยากนัก
บทความชิ้นนี้จะพูดถึงปัญหาที่เกี่ยวข้องกับการแพร่กระจายของข่าวปลอม หรือข้อมูลปลอม (เรียกรวมๆ ว่า fake news) เพื่อให้เห็นผลกระทบและรูปแบบที่หลากหลายของปัญหานี้ เราจะพิจารณากรณีการใช้ข่าวปลอมเพื่อสร้างผลกระทบต่อการเลือกตั้งที่ประเทศสหรัฐอเมริกา ทั้งโดยกลุ่มที่มีการจัดตั้งจากรัสเซีย และโดยผู้สนับสนุนพรรคเดโมแครตในการเลือกตั้งวุฒิสมาชิกที่รัฐอลาบามา
แม้ว่าในปัจจุบันยังไม่มีข้อมูลระบุว่าข่าวปลอมส่งผลกระทบมากขนาดเปลี่ยนแปลงผลการเลือกตั้งหรือไม่ แต่ผลกระทบด้านลบอื่นๆ ของข่าวปลอมต่อการรับรู้และแสดงความคิดเห็นของคนในสังคมนั้นค่อนข้างชัดเจน
การตระหนักถึงผลกระทบของข่าวปลอมที่เผยแพร่บนเครือข่ายสังคมออนไลน์ในวงกว้าง น่าจะเริ่มจากการเลือกตั้งประธานาธิปดีในปี 2016 ที่ผ่านมา มีการพบการใช้ข่าวปลอมผ่านทางเครือข่ายสังคมทั้งเฟซบุ๊ก ทวิตเตอร์ รวมไปถึงอินสตาแกรม เพื่อบิดเบือนผลการเลือกตั้ง มีการสร้างเครือข่ายข่าวปลอมที่ประกอบด้วยโฆษณาชวนเชื่อต่างๆ จากนั้นมีการใช้ผู้ใช้ปลอมที่เป็นบอท ในการทำให้ข่าวดังกล่าวแพร่กระจายบนเครือข่ายสังคม ข่าวปลอมดังกล่าวมีหลายรูปแบบ
รูปแบบแรกเป็นรูปแบบที่เราค่อนข้างคุ้นเคย คือสร้างข่าวปลอมที่สนับสนุนหรือให้ร้ายผู้สมัครต่างๆ เช่น มีข่าวว่าเจ้าหน้าที่ที่สอบสวนเกี่ยวกับระบบอีเมลของคลินตันถูกฆาตกรรม ข่าวเกี่ยวกับสุขภาพของคลินตัน หรือมีข่าวว่าพระสันตะปาปาให้การสนับสนุนทรัมป์ เป็นต้น โดยรูปแบบการเขียนที่เร้าอารมณ์คนอ่าน ทำให้ข่าวเหล่านี้ได้รับการส่งต่อไม่แพ้ข่าวจริง
อีกรูปแบบที่พบมาก เป็นการสร้างข้อมูลที่ผิดหรือสร้างความสับสนเพื่อลดการออกมาใช้สิทธิ์ เช่น การให้ข้อมูลปลอมว่าสามารถลงคะแนนเสียงผ่านการส่งข้อความบนโทรศัพท์มือถือ หรือให้ข้อมูลว่ามีการเปลี่ยนสถานที่ลงคะแนน เป็นต้น
อย่างไรก็ตาม ผู้ที่ใช้ข่าวปลอมไม่ได้มีแต่ทางฝั่งรัสเซีย ในการเลือกตั้งวุฒิสมาชิกที่รัฐอลาบามาที่ผ่านมา เป็นการแข่งขันที่สูสีมาก (จบลงที่ฝั่งพรรคเดโมแครทชนะเลือกตั้ง) อย่างไรก็ตาม มีการพบว่าได้มีการทดลองลับจากทางผู้สนับสนุนพรรคเดโมแครตที่เกี่ยวข้องกับข่าวปลอม เพื่อทดลองใช้กระบวนการในรูปแบบเดียวกับที่รัสเซียใช้สร้างผลกระทบต่อการเลือกตั้งปี 2016 ที่ผ่านมา ที่น่าสนใจคือหนึ่งในทีมงานดังกล่าวคือบริษัทที่เชี่ยวชาญด้านความปลอดภัยไซเบอร์ ที่ได้ร่วมวิเคราะห์ปัญหาผลกระทบการเลือกตั้งโดยรัสเซียเองด้วยซ้ำ
โครงการดังกล่าวมีการดำเนินการเช่น การสร้างเพจเฟซบุ๊กที่ทำเหมือนว่าเป็นเพจของชาวอลาบามาฝั่งอนุรักษนิยม และโพสต์ข้อความเพื่อดึงดูดคะแนนเสียงของผู้สมัครฝั่งริพับบลิกันตัวจริงไปยังผู้สมัครคนอื่น มีการสร้างให้บัญชีทวิตเตอร์จากรัสเซียจำนวนมากไปติดตามบัญชีทวิตเตอร์สำหรับหาเสียงของผู้สมัครฝั่งรีพับบลิกัน เพื่อสร้างภาพว่าเป็นผู้สมัครคนดังกล่าวจริงๆ โดยข่าวสารที่ได้รับจากผู้สมัคร ก็เป็นข่าวที่ได้รับการเผยแพร่ด้วยบอทจากรัสเซีย หรือกระทั่งมีความพยายามจะสร้างความเชื่อมโยงว่า ผู้สมัครมีความต้องการจะแบนเครื่องดื่มแอลกอฮอล์ในรัฐอลาบามา เพื่อทำให้คนเลือกตั้งที่ดื่มแอลกอฮอล์เปลี่ยนใจไม่ไปลงคะแนน หรือหันไปลงคะแนนให้กับผู้สมัครรายอื่น
สำหรับกรณีของการทดลองลับนี้ แม้ว่าทีมผู้ทดลองจะอธิบายว่าเป็นความพยายามเพื่อสร้างความเข้าใจต่อวิธีการดังกล่าวให้มากขึ้น และมีการใช้เงินทุนน้อยมาก (ใช้งบเพียง 100,000 เหรียญ เมื่อเทียบกับงบรวมทั้งหมดที่มากถึง 51 ล้านเหรียญ) แต่นี่อาจเป็นจุดเริ่มต้นของความพยายามใช้เทคนิคต่างๆ จากทุกฝ่ายเพื่อชัยชนะในการเลือกตั้งครั้งถัดๆ ไปก็ได้
-2-
เพื่อสร้างความเข้าใจเกี่ยวกับพลวัตของการผลิตและการแพร่หลายของข่าวปลอม ได้มีความพยายามในการศึกษาและวิเคราะห์ข้อมูลในเครือข่ายทวิตเตอร์ ที่สนับสนุนโดยมูลนิธิ Knight โดยสาเหตุที่ทำการศึกษาบนทวิตเตอร์ เนื่องจากทวิตเตอร์เป็นเครือข่ายสังคมที่มีบทบาททางการเมืองอย่างมากในประเทศสหรัฐอเมริกา (ยกตัวอย่างเช่น ประธานาธิบดีทรัมป์ก็ใช้ทวิตเตอร์ในการสื่อสารอย่างสม่ำเสมอ และเป็นหนึ่งในนักการเมืองที่มีคนวิเคราะห์ว่า ได้โพสต์ข้อความที่จัดว่าเป็นข่าวปลอมจำนวนมาก)
ในงานวิจัยดังกล่าว Matthew Hindman และ Vlad Barash ได้วิเคราะห์บัญชีทวิตเตอร์จำนวนมาก และพบว่าจริงๆ แล้วข่าวปลอมนั้นมีที่มาจากแหล่งข่าวจำนวนไม่มากนัก (ข่าวปลอมที่ถูกอ้างถึง 65% มาจากเว็บไซต์ข่าวปลอมจำนวน 10 แห่งที่ใหญ่ที่สุด) ที่น่าสนใจก็คือ ข่าวทั่วไปจำนวนมากของเว็บไซต์เหล่านี้ เป็นข่าวจริงที่มีเนื้อหาสอดคล้องกับแหล่งข้อมูลอื่นๆ ข่าวจริงทั่วไปเหล่านี้ทำให้คนอ่านเข้าใจว่าเว็บไซต์เนื้อหาเหล่านี้เป็นแหล่งข่าวปกติทั่วไป เมื่อมีประเด็นข่าวที่มีการบิดเบือนก็จะทำให้หลงเชื่อว่าเป็นข่าวที่น่าเชื่อถือได้
เครื่องมือสำคัญในการเผยแพร่ข่าวปลอมจากแหล่งข่าวเหล่านี้ คือบัญชีผู้ใช้บนเครือข่ายสังคมจำนวนมาก ที่จะร่วมมือกันเพื่อสร้างกระแสข่าวต่างๆ ให้เกิดขึ้น บัญชีผู้ใช้เหล่านี้จะไปติดตามผู้ใช้ต่างๆ บางครั้งผู้ใช้ก็อาจจะกดติดตามบัญชีเหล่านี้กลับ เพราะอาจพบว่ามีการแชร์ข่าวสารจริงที่ผู้ใช้สนใจ
อย่างไรก็ตาม นักวิจัยพบว่าบัญชีเหล่านี้จำนวนมากถูกควบคุมด้วยโปรแกรม เนื่องจากมีรูปแบบในการโพสต์ข้อความที่พร้อมกันอย่างสม่ำเสมอ และในปัจจุบันนี้บัญชีเหล่านี้ ยังมีการโพสต์เผยแพร่ข่าวปลอมอย่างต่อเนื่องตลอดเวลา
เมื่อมีประเด็นที่เหมาะสมที่จะสร้างเป็นข่าวปลอม แหล่งข้อมูลต้นทางก็จะสร้างเนื้อหาข่าวปลอมขึ้นมา จากนั้นบัญชีบอทเหล่านี้ก็จะแชร์ข่าวปลอมพร้อมๆ กันเป็นจำนวนมาก เพื่อสร้างกระแสให้เกิดการส่งต่อข่าวสารโดยผู้ใช้จริง ซึ่งถ้าเกิดมีผู้ใช้จริงที่มีคนติดตามเป็นจำนวนมาก ส่งต่อข่าวสารปลอมนี้ต่อไปด้วย ก็ยิ่งทำให้ข่าวปลอมระบาดไปได้รวดเร็วยิ่งขึ้น
ความเข้าใจที่ชัดเจนขึ้นเกี่ยวกับพฤติกรรมของแหล่งที่มาและการเผยแพร่ข่าวปลอม อาจทำให้ผู้ให้บริการเครือข่ายจัดการกับปัญหาดังกล่าวได้ดีขึ้น ยกตัวอย่างเช่น ถ้าจำนวนเว็บไซต์ต้นทางที่เป็นแหล่งข่าวปลอมมีไม่มากนัก การห้ามเผยแพร่ข่าวสารจากเว็บไซต์ดังกล่าวก็จะช่วยลดปัญหาข่าวปลอมได้ แต่วิธีการเซ็นเซอร์ข้อมูลแบบนี้มีความเสี่ยงต่อความผิดพลาด และอาจก่อให้เกิดผลกระทบที่คาดไม่ถึงตามมา นอกจากนี้ ในวันที่ผู้ใช้งานปลอมที่เป็นโปรแกรมมีจำนวนมากขึ้น และมีความสามารถมากขึ้น การตรวจสอบพฤติกรรมของผู้ใช้งานเพื่อแยกแยะระหว่างบอทกับผู้ใช้จริงอาจจะทำได้ยากขึ้นเรื่อยๆ
-3-
ภายหลังที่มีการตื่นตัวเกี่ยวกับปัญหาข่าวปลอม ได้มีความพยายามผลักดันให้ผู้ให้บริการเครือข่ายสังคมต่างๆ รับมือกับปัญหาดังกล่าวให้ดีขึ้น ยกตัวอย่างเช่น ทวิตเตอร์ได้มีการไล่ปิดบัญชีผู้ใช้ที่คาดว่าเป็นโปรแกรมคอมพิวเตอร์ทิ้ง มีการห้ามแชร์ข่าวจากบางเว็บไซต์ที่แน่ใจว่าเป็นแหล่งข่าวปลอมที่สำคัญ ในกรณีของเฟซบุ๊กก็มีการเปลี่ยนแปลงที่ผู้ใช้อาจสังเกตได้ เช่น มีการแสดงข้อมูลเกี่ยวกับเพจต่างๆ รวมไปถึงข้อมูลของเว็บไซต์ที่มีการลิงก์เนื้อหาไปจากเฟซบุ๊ก เพื่อให้ผู้ใช้มีข้อมูลมากขึ้นว่ากำลังรับข้อมูลจากแหล่งข่าวที่มีความน่าเชื่อถือมากน้อยเพียงใด นอกจากนี้ยังมีการร่วมมือกับสำนักข่าวเพื่อตรวจสอบความถูกต้องของเนื้อหา รวมทั้งมีการตั้งทีมงานพิเศษเพื่อรับมือกับปัญหานี้โดยเฉพาะด้วย
แม้ว่าตัวอย่างและการวิเคราะห์ข้างต้น จะเป็นการพิจารณาในบริบทของประเทศสหรัฐอเมริกา ทว่าเรายังพบการแพร่หลายของข่าวปลอมระหว่างการลงมติ Brexit หรือการเลือกตั้งประธานธิบดีในประเทศฝรังเศสด้วยเช่นกัน สำหรับประเทศไทยเอง ยิ่งใกล้เวลาเลือกตั้งเท่าใด ก็คาดว่าจะมีการผลิตและส่งต่อข่าวปลอมมากขึ้นด้วยเช่นเดียวกัน
แน่นอนว่าทุกคนคาดหวังให้ผู้ให้บริการเครือข่ายสังคม มีความรับผิดชอบต่อเนื้อหาที่ตนเองช่วยเผยแพร่ และเริ่มลงมือจัดการกับปัญหาข่าวปลอมอย่างจริงจัง แต่ปัญหาดังกล่าวเป็นปัญหาที่ซับซ้อน และวิธีการแก้ไขปัญหาในปัจจุบันก็มีลักษณะไม่ต่างกับการเล่นเกมแมวจับหนู ที่ผู้สร้างข่าวปลอมพยายามหาวิธีอื่นๆ เพื่อหลบหลีกการตรวจจับของผู้ให้บริการ
ดังนั้น ระหว่างที่คำตอบที่มีประสิทธิภาพของปัญหานี้จากมุมมองทางเทคโนโลยียังไม่ชัดเจน การตระหนักถึงความแพร่หลายของข่าวปลอมที่นับวันจะมีความซับซ้อนมากกว่าข่าวน้ำดื่มสมุนไพรแก้มะเร็ง นอกจากจะช่วยลดโอกาสการตกเป็นเหยื่อของข่าวปลอมแล้ว ยังอาจจะช่วยลดการเผยแพร่ของข้อมูลเท็จดังกล่าวด้วย
อย่าลืมว่ายิ่งเราเชื่อว่าเราปลอดภัยและไม่มีโอกาสตกหลุมพรางของข่าวปลอมมากขึ้นเท่าใด เรายิ่งมีความเสี่ยงที่จะตกเป็นเหยื่อข่าวปลอมมากขึ้นเท่านั้น
เอกสารอ่านเพิ่มเติม
- รายงานของมูลนิธิ Knight เรื่อง Disinformation, ‘Fake news’, and influence campaigns on twitter
- บทความเกี่ยวกับกรณีที่รัสเซียเข้ามาเกี่ยวข้องกับการเลือกตั้งสหรัฐอเมริกาบนวิกิพีเดีย Russian interference in the 2016 United States elections
- ตัวอย่างบทวิเคราะห์ว่าประธานาธิปดีทรัมป์ได้กล่าวข้อความที่เป็นเท็จหรือไม่ถูกต้องเป็นจำนวนมาก Analysis: President Trump has made 3,001 false or misleading claims so far
- รายงานข่าวบนหนังสือพิมพ์ New York Times เกี่ยวกับการทดลองของผู้สนับสนุนพรรคเดโมแครท
