อาร์ม ตั้งนิรันดร เรื่อง
ภาพิมล หล่อตระกูล ภาพประกอบ
ในยุคเริ่มแรกที่จีนปฏิรูปและเปิดเศรษฐกิจ เฉินหยวน ผู้นำระดับสูงคนหนึ่งของพรรคคอมมิวนิสต์จีน เคยตอบนักข่าวฝรั่งที่ถามเขาว่า “จีนยังเรียกตัวเองเป็นคอมมิวนิสต์ได้อย่างไร ในเมื่อภาคเอกชนกลายเป็นแกนหลักของเศรษฐกิจจีน” คำตอบที่โด่งดังของเฉินหยวนก็คือ “เราเป็นพรรคคอมมิวนิสต์ เราจะเป็นผู้นิยามเองว่าคอมมิวนิสต์คืออะไร”
ปัจจุบัน บริษัทเอกชนคิดเป็นร้อยละ 84.1 ของจำนวนบริษัททั้งหมดในประเทศจีน ในปี ค.ศ.1996 จีนมีบริษัทเอกชนเพียง 443,000 บริษัท ตัวเลขนี้เพิ่มขึ้นมาเป็น 15.6 ล้านบริษัทในปี ค.ศ.2018 แต่สำหรับจีนในยุคสี จิ้นผิง ทิศทางที่ชัดเจนคือ การกลับมามีบทบาทนำของพรรคคอมมิวนิสต์ในทุกภาคส่วนของสังคม โดยเฉพาะอย่างยิ่งในภาคเอกชน!
ในภาคเอกชนจีน บริษัทหลายแห่งมีการจัดตั้งคณะกรรมการพรรคคอมมิวนิสต์ประจำบริษัท สถิติล่าสุดในปี ค.ศ.2018 พบว่า ร้อยละ 48.3 ของบริษัทเอกชนทั้งหมดของจีนมีการจัดตั้งคณะกรรมการพรรคคอมมิวนิสต์ประจำบริษัท เพิ่มขึ้นจากร้อยละ 35.6 ในปี ค.ศ.2012
ตามธรรมนูญของพรรคคอมมิวนิสต์ ภายในองค์กรหนึ่งจะต้องมีสมาชิกพรรคคอมมิวนิสต์อย่างน้อย 3 คน ขึ้นไป จึงจะสามารถจัดตั้งคณะกรรมการพรรคคอมมิวนิสต์ประจำองค์กรได้ การมีคณะกรรมการพรรคคอมมิวนิสต์ประจำบริษัทเป็นเรื่องปกติธรรมดาในบริษัทเอกชนขนาดใหญ่ของจีน ในบรรดาบริษัทเอกชนที่ใหญ่ที่สุดของจีนจำนวน 500 บริษัท ร้อยละ 92.4 มีคณะกรรมการพรรคคอมมิวนิสต์ประจำบริษัท ขณะที่บริษัท SMEs หลายแห่งของจีนยังมีจำนวนสมาชิกพรรคคอมมิวนิสต์ภายในบริษัทน้อยเกินไปที่จะจัดตั้งคณะกรรมการพรรคประจำบริษัท (จีนมีสมาชิกพรรคคอมมิวนิสต์จำนวน 90 ล้านคน คิดเป็นร้อยละ 6.6 ของประชากรจีนทั้งประเทศ)
จากข้อมูลยังพบว่า แต่ละภาคเศรษฐกิจมีความแตกต่างกัน ร้อยละ 61.7 ของบริษัทเอกชนในภาคอุตสาหกรรมการผลิตของจีนมีคณะกรรมการพรรคคอมมิวนิสต์ประจำบริษัท ในขณะที่มีเพียงร้อยละ 26.2 ของบริษัทเอกชนในภาคการค้าส่งและค้าปลีกที่มีคณะกรรมการพรรคคอมมิวนิสต์ประจำบริษัท สำหรับบริษัทเอกชนต่างชาติพบว่า มีเพียงร้อยละ 12 ของบริษัทเอกชนต่างชาติในจีนที่มีคณะกรรมการพรรคคอมมิวนิสต์
หลายคนอาจสงสัยว่า บทบาทของคณะกรรมการพรรคคอมมิวนิสต์ประจำบริษัทคืออะไร คำตอบก็คือบทบาทไม่ชัดเจน คณะกรรมการพรรคในบริษัทแต่ละแห่งอาจมีอิทธิพลต่อการบริหารหรือตัดสินใจภายในบริษัทแตกต่างกัน โดยขึ้นกับปัจจัยหลายอย่าง เช่น กรรมการพรรคคอมมิวนิสต์ของบริษัทเป็นกลุ่มคนเดียวกันกับผู้มีอำนาจจริงในบริษัทหรือไม่ หรือความสำคัญของบริษัทต่อยุทธศาสตร์ชาติของจีน เป็นต้น
ระบบของจีนเป็นระบบที่พิเศษ เพราะมีเส้นแบ่งที่ไม่ชัดเจนระหว่างภาครัฐและเอกชน ในประเทศอื่นๆ เส้นแบ่งระหว่างรัฐวิสาหกิจและเอกชนมีความชัดเจนเด็ดขาด แต่ในประเทศจีน แม้องค์กรธุรกิจจะมิใช่รัฐวิสาหกิจ กล่าวคือเป็นเอกชนแท้ๆ แต่ก็ยังมีกลไกที่จะประสานงานทางนโยบายกับภาครัฐ หรือถูกภาครัฐแทรกแซงได้ผ่านคณะกรรมการพรรคคอมมิวนิสต์ประจำบริษัท แถมบทบาทและอิทธิพลของคณะกรรมการพรรคในแต่ละบริษัทยังอาจมากน้อยแตกต่างกัน ไม่อาจสรุปแนวปฏิบัติที่ตายตัวได้
กลไกคณะกรรมการพรรคคอมมิวนิสต์ภายในบริษัทอาจเป็นตัวประสานในเชิงเครือข่ายทั้งต่อภาครัฐ ภาครัฐวิสาหกิจ และภาคเอกชนด้วยกันเอง เป้าหมายคือส่งเสริมซึ่งกันและกันภายในเครือข่ายบริษัทจีน รวมทั้งดำเนินการให้สอดคล้องกับยุทธศาสตร์ชาติในเรื่องสำคัญ
ศาสตราจารย์มาร์ค อู ศาสตราจารย์ด้านกฎหมายระหว่างประเทศของมหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ดเคยตั้งข้อสังเกตว่า นี่เป็นเหตุผลหนึ่งที่ทำให้กฎเกณฑ์ขององค์การการค้าโลก (WTO) ไม่สามารถจัดการกับพฤติกรรมการค้าที่ไม่เป็นธรรมของรัฐจีนได้ เพราะการประสานงานด้านเศรษฐกิจหลายอย่างของรัฐจีนกับบริษัทจีน เพื่อสร้างความได้เปรียบทางการค้าไม่ได้ทำผ่านกฎหมายหรือคำสั่งทางการของรัฐ แต่ทำผ่านกลไกไม่เป็นทางการของเครือข่ายพรรคคอมมิวนิสต์ ซึ่งไม่มีบันทึกหรือเปิดเผยเป็นลายลักษณ์อักษรต่อสาธารณะ จึงยากที่ประเทศที่ได้รับความเสียหายจะดำเนินการฟ้องร้องจีนในองค์การการค้าโลกตามกฎเกณฑ์ปัจจุบัน
ประเทศจีนเล่นเกมเศรษฐกิจเป็นทีมผ่านกลไกเครือข่ายที่ไม่เป็นทางการ หากเราเข้าใจลักษณะพิเศษข้อนี้ของเศรษฐกิจการเมืองจีน ก็จะทำให้เราเข้าใจข้อกังวลของตะวันตกต่อภาคเอกชนจีน โดยเฉพาะบริษัทเทคโนโลยีจีนที่มีมิติเกี่ยวข้องกับความมั่นคง รวมทั้งประเด็นที่ว่าระบบเศรษฐกิจที่มีเอกลักษณ์ของจีนท้าทายกฎเกณฑ์ขององค์การการค้าโลก จนนำไปสู่สงครามการค้าในปัจจุบันได้อย่างไร
ในช่วงที่ผ่านมา มีข่าวลือว่ารัฐบาลจีนอาจสนใจจะยึดอาลีบาบามาเป็นรัฐวิสาหกิจ ความเห็นของผมก็คือ รัฐจีนไม่มีความจำเป็นต้องทำเช่นนั้นเลย เพราะในปัจจุบัน รัฐบาลจีนมีกลไกมากมายที่จะกำกับดูแลและควบคุมอาลีบาบา ส่วนบริษัทอาลีบาบาเองก็มีคณะกรรมการพรรคคอมมิวนิสต์ประจำบริษัท และแจ็ค หม่า ก็เป็นสมาชิกพรรคคอมมิวนิสต์อีกด้วย จะเห็นว่าจีนยังต้องการใช้ประโยชน์จากความยืดหยุ่นและพลังนวัตกรรมของภาคเอกชนที่เหนือกว่าภาครัฐวิสาหกิจ แต่ในขณะเดียวกัน รัฐก็มีอิทธิพลมหาศาลต่อภาคเอกชนจีนผ่านกลไกของพรรคคอมมิวนิสต์
ดังคำพูดที่มีชื่อเสียงที่ว่า ในประเทศอื่น ทุนกำกับรัฐ แต่ในประเทศจีน ไม่ว่าจะเป็นรัฐวิสาหกิจหรือเอกชน รัฐ (และพรรค) กำกับทุนทั้งสิ้น!
