“ในฐานะของพยานที่เหตุการณ์ ผมจำต้องเรียนรู้ที่จะควบคุมความโกรธ เรียนรู้ที่จะปล่อยมันออกมาเป็นพลัง และเปลี่ยนมันให้กลายเป็นสิ่งที่ทำให้วิสัยทัศน์ของผมชัดเจนขึ้น ไม่ใช่ขุ่นมัวลง … ภาพถ่ายมีพลังที่สามารถก้าวข้ามวาทกรรมการเมืองและนำเสนอประเด็นปัญหาสำคัญของสังคมด้วยมุมมองจากประสบการณ์ตรงของคนได้ ภาพความอยุติธรรมอาจกลายเป็นการเปิดโปงเรียกร้องให้เกิดความเปลี่ยนแปลงได้” – James Nachtwey
ในบรรดาช่างภาพสงครามอาชีพตั้งแต่อดีตถึงปัจจุบัน ที่ตระเวนถ่ายภาพไปทุกสมรภูมิรบทั่วโลก ช่างภาพเหล่านี้ต้องอาศัยทักษะในการเอาตัวรอด ยอมเสี่ยงตาย เพื่อจะบันทึกภาพเหตุการณ์สำคัญ มีช่างภาพจำนวนมากเสียชีวิตระหว่างการทำหน้าที่ แต่ James Nachtwey น่าจะเป็นช่างภาพสงครามอันดับแถวหน้าผู้ยังมีชีวิตรอดอยู่ เป็นหนึ่งในช่างภาพสงครามที่มีความสามารถและผลงานอัน ‘ยิ่งใหญ่’ และ ‘ยอดเยี่ยม’ ที่สุดคนหนึ่งเท่าที่โลกเคยมีมา
เป็นเวลาสี่สิบกว่าปีที่ช่างภาพชาวแมสซาชูเซตส์วัย 75 ปี ได้ไปปรากฏตัวอยู่แทบทุกแห่งที่มีสงคราม การสู้รบเกือบทุกรูปแบบในโลก หลังจากจบการศึกษาด้านประวัติศาสตร์ศิลปะและรัฐศาสตร์จาก Dartmouth College และเริ่มทำงานเป็นช่างภาพอิสระ ในปี 1981 เขาเป็นช่างภาพสงครามในไอร์แลนด์เหนือที่มีความขัดแย้งอย่างรุนแรง ต่อมาในปี 1984-2018 เขาเป็นช่างภาพให้กับนิตยสาร TIME เดินทางไปทั่วโลกที่มีสงคราม ตั้งแต่ในแอฟริกาใต้ ลาตินอเมริกา รัสเซีย ยุโรปตะวันออก เวียดนาม อัฟกานิสถาน เพื่อบันทึกภาพประวัติศาสตร์
ในปี 2003 เขาได้รับบาดเจ็บสาหัสในกรุงแบกแดด เมื่อมีการขว้างระเบิดใส่ยานพาหนะของทหารที่เขาโดยสารอยู่ขณะร่วมลาดตระเวนในพื้นที่ ช่วงเวลานั้นเกิดการโจมตีคือทหารสหรัฐฯ จากกองพลยานเกราะที่ 1 ในกรุงแบกแดด แต่เขายังสามารถถ่ายภาพการช่วยชีวิตโดยแพทย์สนามได้หลายภาพก่อนที่จะหมดสติ ก่อนหน้านี้เขาเคยบาดเจ็บจากระเบิดในเอลซัลวาดอร์ จากกระสุนปืนครกในเบรุตด้วย
หลังจากนั้นได้เดินทางมาบันทึกภาพโศกนาฏกรรมจากคลื่นยักษ์สึนามิ ที่ถล่มเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เมื่อวันที่ 26 ธันวาคม 2004 และ บันทึกภาพเรืออพยพที่หนีตายจากสงครามในอิรักมาสู่ยุโรป กรณีฆ่าล้างเผ่าพันธุ์รวันดา สงครามกลางเมืองในซูดาน ในปี 2014 เขาถูกยิงเข้าที่ขา ระหว่างบันทึกภาพการชุมนุมประท้วงของกลุ่ม กปปส. ในประเทศไทย และล่าสุดในวัยเจ็ดสิบกว่า เขายังทำหน้าที่ช่างภาพสงครามในยูเครน หลังจากกองทัพรัสเซียข้ามพรมแดนบุกยูเครน
ครั้งหนึ่งเขาเคยกล่าวว่า
“สำหรับฉัน การถ่ายภาพไม่ใช่วิธีแอบอ้างความเป็นจริงในสิ่งที่ฉันคิดว่าฉันรู้อยู่แล้ว มันคือการสำรวจ ดวงตาคู่เดียว ความคิดเดียว หัวใจเดียว เคลื่อนผ่านโลกแห่งความเป็นจริงแบบเรียลไทม์ พยายามบอกเล่าเรื่องราวของสิ่งที่เกิดขึ้นกับผู้คนทีละคน ณ จุดสิ้นสุดประวัติศาสตร์อันคมชัด เรื่องราวที่สังคมต้องการเพื่อให้ทำงานได้อย่างเหมาะสม เพื่อประเมินเหตุการณ์ร่วมสมัย เพื่อตัดสินใจอย่างมีข้อมูลครบถ้วน และเพื่อเรียนรู้เกี่ยวกับตัวเราเองอย่างต่อเนื่อง”
เป็นโชคดีของชาวไทย ที่ผลงานภาพถ่ายอันยอดเยี่ยมของเขาจำนวน 126 ภาพ ได้นำมาจัดแสดงในชื่อ James Nachtwey: Memoria Exhibition นิทรรศการรวบรวมเอาภาพถ่ายสงครามและภัยพิบัติตลอดชีวิตการทำงานเป็นช่างภาพสงครามและช่างภาพข่าวกว่า 42 ปีของเขา รวมถึงผลงานล่าสุดจากสงครามและโศกนาฏกรรมในยูเครนที่นำมาเผยแพร่สู่สายตาสาธารณชนเป็นครั้งแรกของโลก จัดขึ้นที่หอศิลปวัฒนธรรมแห่งกรุงเทพมหานคร
คำพูดที่ว่า “ภาพๆ เดียวก็มีค่ามากกว่าคำพูดพันคำ” ได้ปรากฏขึ้นในภาพชีวิตท่ามกลางสงครามทั่วโลกของเจมส์ ระหว่างการเดินดูนิทรรศการนี้ หลายภาพต้องหยุดดูนิ่งๆ เรื่องราวของโลกทั้งใบ ภาพชีวิตของผู้คนผู้ทุกข์ยากจากสงคราม ปรากฏขึ้นในภาพเหล่านี้อย่างแจ่มชัด แม้หลายภาพจะเป็นภาพงดงาม แต่แฝงไว้ด้วยความรู้สึกอันหดหู่ใจว่าเกิดอะไรขึ้นกับโลกใบนี้
“ภาพถ่ายได้กลายเป็นสัญลักษณ์ของเหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์นั้น และเป็นส่วนหนึ่งของความทรงจำร่วมกันของผู้คน สงครามสร้างโลกแห่งความเป็นจริงขึ้นใหม่ สิ่งที่เคยเลวร้ายจนยอมรับไม่ได้กลับกลายมาเป็นสิ่งที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ไปเสีย และกลายเป็นเรื่องปกติในที่สุด หัวใจของสงครามคือการฆ่าและการถูกฆ่า และสงครามทั้งปวง–ไม่ว่าจะเกิดจากสัญชาติ ศาสนา วัฒนธรรม หรือด้วยจุดประสงค์ใด–ล้วนแต่นำไปสู่การกระทำที่ไร้มนุษยธรรมทั้งสิ้น ผลที่ตามมาของสงครามนั้นส่งผลกระทบต่ออารยธรรรมอย่างลึกซึ้งและอย่างน่าสะเทือนใจ และเป็นตัวกำหนดวิวัฒนาการของประวัติศาสตร์ต่อมาอีกหลายชั่วคน”
เมื่อมีคนถามเขาถึงจุดประสงค์ในการเสี่ยงชีวิตเพื่อถ่ายภาพสงครามทั่วโลกว่าเพื่ออะไร เขาพูดสั้นๆ ในงานเปิดนิทรรศการภาพถ่ายครั้งหนึ่งว่า
“การถ่ายภาพไม่ใช่การยัดเยียดสิ่งที่ผมคิดว่าผมรู้ให้เป็นความจริง มันคือการสำรวจด้วยตาหนึ่งคู่ หนึ่งความคิด หนึ่งหัวใจ เคลื่อนผ่านโลกแห่งความเป็นจริง ตามเวลาจริง พยายามบอกเล่าเรื่องราวที่เกิดขึ้นกับผู้คนทีละคน ณ จุดที่เกิดสถานการณ์ความขัดแย้ง เรื่องราวที่สังคมต้องการเพื่อดำเนินไปอย่างถูกต้อง เพื่อประเมินเหตุการณ์ ตัดสินใจอย่างรอบรู้ เพื่อเรียนรู้เกี่ยวกับตัวเราอย่างต่อเนื่อง และในที่สุดภาพถ่ายงานของผมก็ขยายออกไปนอกสงคราม รวมไปถึงสถานการณ์อื่นๆ ที่มีความอยุติธรรม นำไปสู่การเรียกร้องให้มีการแก้ไข ทั้งด้านมนุษยธรรมและภัยพิบัติทางธรรมชาติที่ต้องได้รับการช่วยเหลืออย่างเร่งด่วน ตลอดจนปัญหาสุขภาพที่ต้องได้รับความสนใจมากขึ้น
สำหรับผม จุดแข็งของการถ่ายภาพอยู่ที่ความสามารถในการปลุกความเป็นมนุษย์ หากสงครามเป็นความพยายามที่จะลบล้างมนุษยชาติ การถ่ายภาพก็อาจถูกมองว่าเป็นสิ่งที่ตรงกันข้ามกับสงคราม”
หากมีเวลา อย่าได้พลาดด้วยประการทั้งปวงในนิทรรศการ James Nachtwey: Memoria Exhibition จัดแสดงถึงวันที่ 26 พฤศจิกายน 2566 เวลา 10.00-20.00 น. ชั้น 7 หอศิลปวัฒนธรรมแห่งกรุงเทพมหานคร เข้าชมฟรี
เรื่อง: วันชัย ตันติวิทยาพิทักษ์
