อะไรคือโจทย์ใหญ่ที่รัฐศาสตร์สนใจบ้าง 

ความสนใจของรัฐศาสตร์เปลี่ยนไปตลอดตามยุคสมัย ต้องบอกว่ารัฐศาสตร์เป็นศาสตร์ที่แยกไม่ออกจากปรากกฏการณ์ทางการเมืองที่เกิดขึ้นจริง เพราะฉะนั้น ความรู้รัฐศาสตร์ถูกผลิตขึ้นเพื่อตอบคำถามของยุคสมัย เมื่อปัญหาของยุคสมัยเปลี่ยน โจทย์หรือคำถามวิจัยก็เคลื่อนตามไปด้วย 

ในช่วงยุคหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 มีอยู่ 2-3 ประเด็นที่รัฐศาสตร์ให้ความสนใจ โดยเฉพาะในสหรัฐฯ อย่างแรกคือ ระบอบฟาสซิสต์ (Fascism) อย่างระบอบนาซีเกิดขึ้นได้อย่างไร ความหายนะระดับอาชญากรรมต่อมวลมนุษยชาติที่ระบอบนาซีก่อมันช็อกโลกมาก ทั้งๆ ที่สังคมเยอรมนีช่วงสมัยทศวรรษที่ 1920 เจริญก้าวหน้าทั้งทางความรู้ ศิลปวิทยาการ และวัฒนธรรมเป็นอันดับต้นๆ ของโลก เป็นศูนย์กลางของอารยธรรมตะวันตก แต่กลับกลายเป็นว่าเกิดรัฐเผด็จการเบ็ดเสร็จ (totalitarian state) ที่โหดร้าย สามารถควบคุมคนในสังคมได้อย่างเบ็ดเสร็จ ประชาชนจำนวนมากยอมปฏิบัติตามอุดมการณ์และคำสั่งของรัฐจนนำไปสู่การฆ่าล้างเผ่าพันธุ์ครั้งใหญ่ใจกลางทวีปยุโรป นี่จึงกลายเป็นโจทย์ใหญ่ที่โลกพยายามหาคำตอบว่าทำไมปรากฏการณ์แบบระบอบนาซีจึงเกิดขึ้นได้ ซึ่งก็มีแนวศึกษาแยกออกมาหลายแนว ทั้งการเมือง สังคมวิทยา ประวัติศาสตร์ หรือจิตวิทยา

ส่วนในช่วงหลังสงครามเย็น รัฐศาสตร์หันไปให้ความสนใจประเด็น ‘การทำการเมืองให้ทันสมัย’ (political modernization) โจทย์ดังกล่าวเกิดจากความกังวลของสหรัฐฯ ในช่วงหลังสงครามโลกครั้งที่สอง ซึ่งเป็นช่วงเวลาที่มีการปลดปล่อยอาณานิคมและเริ่มมีการก่อร่างรัฐชาติใหม่หลายรัฐในกลุ่มประเทศกำลังพัฒนาอย่างในเอเชียหรือแอฟริกา แต่ปรากฏว่าสิ่งที่เกิดขึ้นหลังประเทศใหม่เหล่านี้หลุดพ้นสภาวะอาณานิคมคือความไร้เสถียรภาพ ความไม่สงบ ความขัดแย้ง ความรุนแรง สงครามกลางเมือง จลาจล รัฐประหาร ความอดอยากยากไร้ของคนในสังคม และความปั่นป่วนทางเศรษฐกิจ กล่าวอีกอย่างคือ ประเทศเกิดใหม่จำนวนมากเผชิญต่อภาวะที่ไม่ประสบความสำเร็จในการสร้างชาติให้เป็นเอกภาพ หรือสถาปนาระบอบการเมืองที่มีเสถียรภาพ ทั้งหมดนี้นำไปสู่ความพยายามในการหาคำตอบและหนทางว่าจะพัฒนาประเทศเหล่านี้อย่างไร

นี่คือยุคเดียวกันกับที่อาณาบริเวณศึกษา (area studies) เติบโต ก่อนสงครามโลกครั้งที่สอง องค์ความรู้รัฐศาสตร์ในสหรัฐฯ กว่า 80 เปอร์เซ็นต์เกี่ยวกับการเมืองอเมริกันทั้งสิ้น น้อยมากที่นักรัฐศาสตร์อเมริกันจะไปศึกษาประเทศอื่น แต่ในช่วงสงครามเย็น สภาวะที่สหรัฐฯ ก้าวขึ้นมาเป็นมหาอำนาจ มีรัฐคอมมิวนิสต์อย่างสหภาพโซเวียตก้าวขึ้นมาเป็นอีกขั้วอำนาจหนึ่ง พร้อมกับประเทศเกิดใหม่จำนวนมากที่ตกอยู่ในสภาวะไร้เสถียรภาพอาจกระทบต่อสันติภาพโลก เพราะฉะนั้นสหรัฐฯ จึงเริ่มบุกเบิกอาณาบริเวณศึกษา ทำความเข้าใจรูปแบบรัฐและการเมืองในประเทศต่างๆ เพื่อตอบสนองต่อการออกนโยบายการต่างประเทศของสหรัฐฯ 

อย่างเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ก็เพิ่งกลายมาเป็นอาณาบริเวณสำคัญในช่วงสงครามโลกครั้งที่สอง เพราะคอมมิวนิสต์แผ่ขยายเข้ามาในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ยิ่งสหรัฐฯ เข้าร่วมสงครามเวียดนาม ยิ่งมีการผลักดันให้มีการผลิตองค์ความรู้เกี่ยวกับอินโดจีนและเวียดนาม ส่งนักวิชาการมาฝังตัวเพื่อทำความเข้าใจการเมืองในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ในไทยก็เช่นกัน งานวิจัยไทยศึกษาสำคัญในช่วงทศวรรษที่ 1960 ก็ผลิตโดยนักวิชาการอเมริกาทั้งสิ้น อย่าง Thailand: The Modernization of a Bureaucratic Polity หรือการเมืองแบบอำมาตยาธิปไตยในชื่อไทย เขียนโดยเฟร็ด ริกส์ (Fred W. Riggs) ก็ตีพิมพ์ออกมาในช่วงเวลาดังกล่าว 

ในระยะหลังที่ผ่านมา อาจารย์เห็นความสนใจรัฐศาสตร์โลกเปลี่ยนไปอย่างไรบ้าง 

มีทั้งโจทย์คลาสสิกที่ยังวนเวียนอยู่และโจทย์ใหม่ที่เพิ่งปะทุขึ้นมา พวกโจทย์คลาสสิกไม่เคยหายไปไหน อย่างเรื่องรัฐ การก่อตัวของรัฐ ศักยภาพของรัฐ พรรคการเมือง การเลือกตั้ง แต่แน่นอนว่าก็มีประเด็นใหม่ๆ ผุดขึ้นมา โดยเฉพาะในช่วง 10-20 ปีที่ผ่านมา เพราะทุกอย่างเปลี่ยนเร็วมาก 

หากมองภูมิทัศน์การเมืองโลกจะเห็นโจทย์ใหม่ๆ ที่เคลื่อนตามวาระโลก ในปี 2001 พอเกิดเหตุการณ์ 9/11 การก่อการร้ายก็กลายมาเป็นประเด็นศึกษา หลังจากนั้นช่วงปี 2008-2009 วิกฤตซับไพรม์โลกและวิกฤตยูโรโซนเริ่มนำไปสู่ความผันผวนทางการเมือง ความแตกแยกแบ่งขั้วทางการเมือง (political polarization) และความไม่พอใจต่อความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจที่เพิ่มสูงขึ้นจากกระแสโลกาภิวัตน์และนโยบายเศรษฐกิจเสรีนิยมใหม่ (neoliberalism) อย่างในสหรัฐฯ จะเห็นว่าเกิดขบวนการทางการเมืองทั้งฝ่ายขวาอย่าง Tea Party Movement และฝ่ายซ้ายอย่าง Occupy Wall Street ซึ่งอยู่คนละขั้วอุดมการณ์ แต่กลับไม่พอใจในสภาวะทางเศรษฐกิจและวิธีการรับมือของรัฐเหมือนกัน 

วิกฤตเศรษฐกิจและขบวนการเคลื่อนไหวทางการเมืองรูปแบบใหม่ๆ ที่ตามมาทำให้ความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจกลายเป็นโจทย์สำหรับนักรัฐศาสตร์ว่า ความเหลื่อมล้ำทางเศรษฐกิจส่งผลกระทบอย่างไรต่อการเมือง ประชาธิปไตยและความแตกแยกในสังคม

ต่อมาในช่วงปี 2011-2012 เกิดคลื่นลูกใหม่ในการต่อต้านเผด็จการและต่อสู้เพื่อประชาธิปไตยในโลกอาหรับ หรือที่รู้จักในนาม Arab Spring ซึ่งปรากฏการณ์เรียกร้องประชาธิปไตยระลอกนี้ทำให้นักวิชาการหันกลับมาให้ความสนใจกับประเด็นการเปลี่ยนผ่านไปสู่ประชาธิปไตย (democratization) หรือขบวนการเรียกร้องประชาธิปไตย (democratic uprising) เพราะปรากฏว่ามีหลายประเทศที่เรียกร้องสำเร็จก็จริง ล้มเผด็จการได้จริง แต่สุดท้ายก็ล้มเหลว ไม่สามารถสร้างประชาธิปไตยที่ลงหลักปักฐานและระบอบการเมืองที่มีเสถียรภาพได้ อย่างที่ซีเรีย สุดท้ายการประท้วงกลายเป็นสงครามกลางเมือง ที่ลิเบียกลายเป็นอนาธิปไตย ส่วนอียิปต์พอล้มเผด็จการได้ ทหารก็กลับมาแทรกแซงการเมืองอีก ปรากฏการณ์ในโลกอาหรับทำให้นักวิชาการมองกระบวนการเปลี่ยนผ่านไปสู่ประชาธิปไตยซับซ้อนมากขึ้น และค่อนข้างมองโลกในแง่ร้ายมากขึ้น เพราะการเรียกร้องประชาธิปไตยประสบความสำเร็จไม่ได้หมายความว่าประชาธิปไตยมั่นคงต่อไป

นี่คือการเปิดฉากโลกยุคประชาธิปไตยล้มเหลว สภาวะที่การเมืองประชาธิปไตยสั่นคลอนกลายมาเป็นโจทย์หลักของรัฐศาสตร์ทั่วโลกในตอนนี้

ไม่เพียงเท่านั้น กระแสการเปลี่ยนผ่านไปสู่ประชาธิปไตยยังไปจุดประกายให้นักวิชาการหันไปสนใจประเด็นอื่นๆ ที่เกี่ยวพันและกระทบต่อพัฒนาการประชาธิปไตย เช่นศาสนา ซึ่งกลายเป็นอีกประเด็นศึกษาหนึ่งไปเลยคือศาสนาและการเมือง (religion and politics) อย่างกรณี Arab Spring ก็เห็นได้ชัดว่าศาสนาคือตัวแปรหนึ่งที่ส่งผลต่อทิศทางการเมือง อย่างในอียิปต์ หลังโค่นล้มเผด็จการทหารได้แล้ว ฝ่าย Muslim Brotherhood กลุ่มการเมืองอิสลามและฝ่ายโลกวิสัย (secular) กลุ่มคนรุ่นใหม่และชนชั้นกลางเสรีนิยมซึ่งเคยจับมือร่วมกันล้มเผด็จการกลับขัดแย้งกันเมื่อฝ่าย Muslim Brotherhood ชนะในการเลือกตั้งและพยายามผลักดันรัฐธรรมนูญและนโยบายอิงศาสนาอิสลาม นอกจากอียิปต์ ศาสนาก็เข้ามามีบทบาทในการเมืองในทั้งโลกอาหรับเช่นกัน บทบาทอิสลามการเมือง (political Islam) จึงกลายเป็นอีกหนึ่งโจทย์ 

ที่จริงไม่ใช่แค่ศาสนาอิสลามอย่างเดียว ในหลายประเทศที่นับถือศาสนาพุทธ พระก็เป็นตัวละครที่มีบทบาทสูง มีทั้งกลุ่มพระที่ออกมาลงถนนประท้วงเพื่อกอบกู้ประชาธิปไตยและกลุ่มพระพุทธนิยมสุดโต่งที่สนับสนุนเผด็จการทหารและต่อต้านมุสลิมอย่างที่เกิดขึ้นที่พม่า หรือในสหรัฐฯ ยุโรป กลุ่มคริสต์อนุรักษนิยมก็เป็นกลุ่มการเมืองหนึ่งที่เป็นส่วนหนึ่งของกระแสฝ่ายขวาในบริบทวิกฤตเสรีนิยมประชาธิปไตย

หนึ่งในโจทย์สำคัญซึ่งอาจจะเป็นโจทย์ที่ฮ็อตที่สุดในช่วงที่ผ่านมาคือประชานิยม โดยเฉพาะกระแสฝ่ายขวาประชานิยมที่ผงาดขึ้นมาในสภาวะที่การเมืองเสรีประชาธิปไตยไม่สามารถโอบรับเสียงของประชาชนได้ทั้งหมดจนการเมืองประชานิยมฝ่ายขวาขึ้นสู่กระแสสูงในสหรัฐฯ ยุโรป หรือละตินอเมริกา จนเกิดปรากฏการณ์ทรัมป์และ Brexit  

อีกโจทย์ที่ขยับจากสถานะชายขอบและทวีความสำคัญขึ้นมาในช่วงหลังคือโจทย์ว่าด้วยการเมืองอัตลักษณ์ (identity politics) สิ่งที่แวดวงรัฐศาสตร์ยังคงถกเถียงกันอยู่คือ การเมืองอัตลักษณ์ส่งผลต่อประชาธิปไตยได้ทั้งทางบวกและทางลบ แต่ที่ปฏิเสธไม่ได้คือการเมืองอัตลักษณ์มีพลังในการขับเคลื่อนการออกมาเรียกร้องทางการเมืองของผู้คนอย่างมาก ในสหรัฐฯ เรื่องเชื้อชาติกลายเป็นประเด็นที่นักการเมืองอย่างทรัมป์และนักการเมืองฝ่ายขวาประชานิยมใช้ระดมฐานเสียง แต่ในบรรดาอัตลักษณ์ทั้งหลาย ประเด็นที่การศึกษาขยายตัวไปอย่างมากคือเพศสภาพและการเมืองเรื่องเพศ ทั้งกลุ่มผู้หญิงและกลุ่มเควียร์หรือ LGBTQ  

ส่วนโจทย์ล่าสุดคือเรื่องการเมืองสิ่งแวดล้อม (environmental politics) ในไทยเราอาจจะไม่ค่อยได้ยินเท่าไหร่ แต่ในระดับโลกตอนนี้การเมืองสิ่งแวดล้อมเป็นวาระที่ใหญ่มาก เพราะความตื่นตัวของสังคมโลกต่อการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ และความเสื่อมโทรมของสิ่งแวดล้อม ปฏิเสธไม่ได้ว่าประเด็นเรื่องสิ่งแวดล้อมทำให้เกิดขบวนการเคลื่อนไหวทางสังคมใหม่ๆ ขึ้นมาเพื่อต่อสู้เรียกร้องการแก้ไขปัญหาโลกร้อน อย่างที่เราเห็นเกรตา ธุนแบร์กประท้วงหยุดเรียนเพื่อให้ผู้นำโลกตื่นตัวกับปัญหาสิ่งแวดล้อมและลุกขึ้นมาหาทางจัดการ สิ่งแวดล้อมกลายเป็นประเด็นต่อสู้ทางการเมืองในรัฐสภา ฝ่ายการเมืองก็ลุกขึ้นมาเสนอและถกเถียงนโยบายเรื่องสิ่งแวดล้อม เกิดพรรคการเมืองที่ชูประเด็นสิ่งแวดล้อมขึ้นมาอย่างพวกตระกูลพรรคกรีน (Green) ในหลายประเทศในยุโรปตะวันตก 

อะไรคือโจทย์เฉพาะของรัฐศาสตร์ไทย อาจารย์เห็นความเหมือนหรือความต่างอะไรระหว่างคำถามใหญ่ของรัฐศาสตร์ไทยกับรัฐศาสตร์โลกบ้าง

โจทย์ที่เรากำลังเผชิญอยู่เป็นโจทย์เดียวกันกับโจทย์สำคัญของการเมืองโลกเลย คือโจทย์ว่าด้วยความล้มเหลวของประชาธิปไตย ปัจจุบันทั่วโลกกำลังตกอยู่ในยุคประชาธิปไตยถดถอย หรือบางคนอาจจะเรียกแรงระดับว่าเป็นยุควิกฤตของประชาธิปไตย (crisis of democracy) เลยก็มี

ที่บอกว่าประชาธิปไตยล้มเหลว หมายความว่าระบอบเผด็จการปรับตัวเก่งขึ้น อยู่ในระบอบได้แนบเนียนขึ้น เข้มแข็งขึ้นอย่างที่เราเห็นในรัสเซีย โปแลนด์ ฮังการี หรือในอีกหลายประเทศ เรื่องนี้กลายเป็นประเด็นสำคัญในการศึกษารัฐศาสตร์ช่วงที่ผ่านมา จนในโลกตะวันตกมีการตั้งวิชาใหม่ๆ เกี่ยวกับระบอบเผด็จการเบ็ดเสร็จหรือระบอบอำนาจนิยม (autocratic regimes) เพื่อทำความเข้าใจระบอบเหล่านี้ขึ้นมาด้วยซ้ำ

จริงๆ ไทยเป็นกรณีศึกษาอย่างดีเลย เพราะในช่วงทศวรรษที่ผ่านมานับว่าเป็นยุคผันผวนที่สุดตลอดช่วงการเมืองไทยสมัยใหม่ มีการรัฐประหารล้มระบอบประชาธิปไตยลงถึง 2 ครั้งในรอบ 10 กว่าปี เราเป็นประเทศที่รุ่มรวยมากในแง่ข้อมูลและประสบการณ์ที่สามารถช่วยให้แวดวงรัฐศาสตร์ทั่วโลกเข้าใจปรากฏการณ์ประชาธิปไตยล้มเหลวมากยิ่งขึ้น