“ตอนที่เพิ่งจบสงครามเวียดนามใหม่ๆ ไทยยังอยู่ฝ่ายเดียวกับอเมริกา เขาก็ไม่ไว้วางใจชุมชนเวียดนามที่อีสาน เพราะชุมชนเวียดนามสนับสนุนลุงโฮอย่างมาก ศรัทธาในตัวลุงโฮมาก” ป้อมเล่าสถานการณ์ความขัดแย้งในอดีต ที่ ‘โลกเสรี’ กับ ‘โลกคอมมิวนิสต์’ เปิดศึกกันผ่านตัวแทนในช่วงสงครามเย็น แต่ถึงอย่างนั้น ‘ความไม่ไว้วางใจ’ ที่ว่านี้ ก็เป็นเพียงทางการเท่านั้นที่สร้างภาพไว้ แต่คนไทยที่อยู่ในชุมชนละแวกเดียวกันยังมีการไปมาหาสู่กันเป็นปกติ แม้ไม่แนบแน่นเป็นเนื้อเดียว แต่ก็ไม่ถึงกับแล่เนื้อเถือหนังกัน

จากอาศัยในจังหวัดริมแม่น้ำโขง ชาวเวียดนามก็ค่อยๆ ขยับเข้ามาลึกขึ้น จังหวัดที่มีการค้าขายคึกคักและอยู่ศูนย์กลางภาคอีสานอย่างขอนแก่นและอุดรธานีกลายเป็นหมุดหมายสำคัญในการแสวงโชค คนเวียดนามในไทยส่วนมากอาศัยรวมกันเป็นชุมชนอย่างเหนียวแน่น รวมถึงมีการส่งข่าวถึงกันหากพื้นที่ไหนทำมาหากินได้ดี พวกเขาฝึกอาชีพที่ได้รับอนุญาตให้ทำได้ แม้จะถูกจำกัด แต่ในความโชคร้ายกลายเป็นโชคดี เมื่อคนเวียดนามไม่ได้รับอนุญาตให้ถือครองที่ดิน ไม่อาจทำการเกษตร ทำให้ต้องหันหน้าไปสู่การค้าขาย ทำงานช่างไม้ ตัดเสื้อผ้าผู้ชาย ฯลฯ อาชีพเหล่านี้ทำให้พวกเขาสะสมทุนและขยับขยายไปสู่ธุรกิจอื่นได้อย่างหลากหลาย สอดรับกับโลกทุนนิยมที่เบ่งบานในประเทศไทย ตรงกันข้ามกับงานเกษตรกรรมที่รายได้แทบไม่มากขึ้นแม้เวลาจะผ่านมาหลายสิบปี คนเวียดนามในไทยจำนวนมากจึงสามารถส่งต่อทุนถึงลูกหลานให้มีชีวิตอย่างมั่นคงในประเทศไทย

เมื่อสงครามจบสิ้น ในยุคของรัฐบาลพลเอกชาติชาย ชุณหะวัณได้เปลี่ยนนโยบายต่างประเทศต่อประเทศในอินโดจีนรวมถึงเวียดนาม ดังที่เราคุ้นหูกันจากสโลแกน ‘เปลี่ยนสนามรบ เป็นสนามการค้า’ ทำให้นโยบายที่เข้มงวดกับชาวเวียดนามอพยพค่อยๆ ผ่อนคลายลง และจุดคลี่คลายเส้นแบ่งสุดท้ายคือ มติคณะรัฐมนตรีเมื่อวันที่ 29 พฤษภาคม พ.ศ. 2533 ให้สัญชาติไทยแก่บุตรหลานของชาวเวียดนามอพยพ คำว่า ‘ญวนอพยพ’ จึงค่อยๆ เลือนหายไป กลายเป็นคำว่า ‘คนไทยเชื้อสายเวียดนาม’ แทน

ขณะเดียวกันเศรษฐกิจในอุดรธานีก็เติบโตขึ้นอย่างก้าวกระโดด เมื่อเห็นว่าการใช้ชีวิตในอุดรธานีมีแต่ทำให้ ‘เดินไปข้างหน้า’ คนเวียดนามจำนวนมากก็ยิ่งย้ายมาตั้งรกรากที่อุดรธานีมากขึ้น เมื่อเวลาผันผ่าน จากคนที่อพยพมาตั้งแต่วัยหนุ่มสาวกลายเป็นคนวัยชราที่มีลูกเติบโตเป็นคนหนุ่มสาวอีกรุ่น จากที่เคยสอนลูกเป็นภาษาเวียดนาม ลูกก็ต้องเรียนรู้ภาษาไทยและเข้าเรียนโรงเรียนไทย จากที่มีแค่ชื่อเวียดนาม ก็ต้องตั้งชื่อลูกหลานทั้งชื่อไทยและเวียดนาม อัตลักษณ์เวียดนามที่เข้มข้นก็ค่อยๆ ปรับเข้ากับสังคมไทยตามกาลเวลา

“ตอนนี้เรารู้สึกว่าเป็นคนทั้งสองสัญชาติ เรามีแม่สองคน คือแม่คนไทย และแม่คนเวียดนาม เรามีหน้าที่ดูแลสองท่านนี้ให้ดี เราเจอคนเวียดนามก็คุยกับเขาเป็นเวียดนาม ถ้าเจอคนไทยก็พูดไทย เราภูมิใจที่เป็นคนไทย เพราะเกิดที่อุดรฯ เรียนอนุบาล ประถม มัธยมที่ไทย แต่พอกลับไปที่บ้านเราก็เรียนภาษาเวียดนามกับพ่อแม่และคุณตา ดังนั้นเราเป็นทั้งไทยและเวียดนาม ภูมิใจทั้งสองประเทศ” ป้อมเล่าด้วยรอยยิ้ม เขาเล่าต่อว่าที่บ้านของเขามีธรรมเนียมพูดภาษาเวียดนามเมื่อกลับเข้าบ้าน เพื่อไม่ให้ภาษาเวียดนามหายไปในรุ่นหลาน

“ที่บ้าน คุณปู่คุณตาเคร่งมาก เขาบอกว่าพวกหลานๆ ออกไปนอกบ้านก็พูดภาษาไทยทั้งวันแล้ว แต่เข้ามาบ้านมาแล้วยังพูดไทยอีก ภาษาเวียดนามหายแน่นอน ดังนั้นเวลาพูดกับปู่ย่าตายายต้องพูดเป็นเวียดนาม ส่วนแม่ก็จะพูดกับเราคำง่ายๆ เช่น ไปอาบน้ำ ‘ดีตั๋ม’ (Đi tắm), กินข้าว ‘อันเกิม’ (ăn cơm), ไปนอน ‘ดีหงู่’ (Đi ngủ), ไปเที่ยว ‘ดีเจย’ (Đi chơi) เขาจะปลูกฝังให้พูด”

ป้อมอธิบายถึงอัตลักษณ์ความเป็นเวียดนามว่าอย่างแรกคือเรื่องภาษา เมื่อยังสื่อสารเป็นภาษาเวียดนามอยู่ก็ทำให้รู้ว่ามีเชื้อสายเวียดนาม “เรายึดมั่นตามคำสอนของลุงโฮที่บอกว่า ไม่ว่าคุณจะเกิดที่ไหนในโลก แต่อย่าลืมว่าเลือดในกายคุณยังมีเชื้อสายเวียดนามอยู่ ทางการเวียดนามจึงกลัวมากว่ารุ่นลูกรุ่นหลานในไทยจะไม่สามารถพูดสื่อสารภาษาเวียดนามได้ เพราะฉะนั้นทางเวียดนามก็เลยส่งเสริมให้เปิดสอนภาษาเวียดนาม เพราะเขาไม่อยากให้ภาษาเวียดนามสูญหาย”