ธิติ มีแต้ม เรื่องและภาพ
ไม่ใช่ว่าทุกสิ่งทุกอย่างในท้องทะเลจะเสกคาถาเรียกมาอย่างง่ายหมือนพระสังข์เรียกปลา สัตว์น้ำบางชนิดก็อาจต้องรู้พฤติกรรม รู้ใจมันว่าอาศัยอยู่ในระดับน้ำแค่ไหน คลื่นลมแบบไหน ชอบโซนปะการังหรือชอบโซนดินทราย
ชาวประมงแห่งบ้านพังสาย ต.กระดังงา อ.สทิงพระ จ.สงขลา หนึ่งในเครือข่ายสมาคมสมาพันธ์ชาวประมงพื้นบ้านแห่งประเทศไทย ไม่มีคาถาพระสังข์หรอก แต่พวกเขาน่าจะรู้พฤติกรรมพวกมัน ไม่เช่นนั้นจะเรียกชาวประมงได้อย่างไร
แต่ชาวประมงก็มีหลายประเภท ผมเข้าใจง่ายๆ ว่ามีประเภทกวาดต้อนกับประเภทซุ่มเงียบ
ผมคิดว่าพวกเขาที่นี่เป็นประเภทหลัง ซุ่มเงียบอย่างเคารพท้องทะเล ไม่บุ่มบ่าม ปลาทุกตัวที่จับคือการเลือกจับ ไม่ใช่กวาดต้อนเอาทั้งหมด ที่สำคัญคือเคารพอนาคตของคนรุ่นต่อไปที่จะได้มีกิน
…
เรือลำเล็กนั่งได้ไม่เกินสองคนพาผมออกนอกฝั่งไปตั้งแต่พระอาทิตย์ยังไม่ขึ้น เป้าหมายของชายหาปลาแห่งบ้านพังสายอยู่ที่ ‘กุ๊งกิ๊ง’ กลางทะเลห่างจากฝั่งราว 1 กิโลเมตร
ฟังชื่อดูน่ารัก นี่มันคือการฝ่าคลื่นไปหาปลาหรือออกงานราตรี
ฟังไม่ผิดหรอกชื่อกุ๊งกิ๊งเป็นชื่อที่เขาเรียกกันแทน ‘หมึกสาย’ (หมึกหนวดขนาดเล็กยาว 5-10 ซม.)
ประเด็นคือที่เรียกกุ๊งกิ๊งเพราะการจับหมึกสายได้นั้น เขาไม่ได้ใช้อวนหรือแหเหวี่ยงลงไป-สาวขึ้นมาแล้วจบ
เปล่าเลยหมึกสายแต่ละตัวที่ได้มาคือต่อ 1 ขวดเครื่องดื่มชูกำลังที่มัดกับเชือกราวๆ 100-200 ขวด แล้วแต่สรรพกำลังของชาวประมง เรียงต่อกันไปตามความยาวของเชือก เฉลี่ยอยู่ที่ 100-200 เมตร ก่อนหย่อนวางลงไปใต้ทะเลและรอคอยการจับวันต่อวัน
เสียงกุ๊งกิ๊งที่ได้ยินคือเสียงขวดที่กระทบกันดังกุ๊งกิ๊ง แต่ก่อนหน้าจะเปลี่ยนมาใช้ขวดแก้วนี้พวกเขาเคยใช้เปลือกหอยสังข์แทน แต่ปัจจุบันหอยสังข์น้อยลง แต่ขยะขวดแก้วกับเพิ่มมากขึ้น ก็ถือเสียว่ารีไซเคิลขยะมาเป็นเครื่องมือประมงเสียให้รู้แล้วรู้รอดไป
หมึกสายชอบมุดหาสัตว์น้ำตัวเล็กที่อยู่ตามซอกหลืบ สอดคล้องกับขวดกุ๊งกิ๊งที่ตูดขวดถูกเจาะไว้เพื่อให้พวกมันเข้าไปหาอาหารและนอนค้างอยู่ในนั้น รอคอยชาวประมงมาเก็บไป
นอกจากรู้พฤติกรรมแล้ว การเข้าใจหลักการทางวิทยาศาสตร์ย่อมนำไปสู่ภูมิปัญญา
…
มีภูมิปัญญา แต่ไม่ได้แปลว่าการหาปลาจะได้ดั่งใจทุกครั้ง บางวันก็เจอกุ๊งกิ๊งอยู่ทุกขวด บางวันเจอครึ่งเดียว บางวันแทบไม่เจอเลย
หมึกสายไม่ชอบคลื่นแรง ถ้าฝนฟ้าทำท่าตั้งเค้า อาจแปลว่ามื้อของวันนี้ต้องผลัดออกไป หวังว่าพรุ่งนี้คงมีใหม่
เป็นไปอย่างซุ่มเงียบและรอคอย เหมือนสไนเปอร์ย่อมเคารพตัวเอง ไม่ใจร้อนใช้ปืนกลกราดยิงทิ้งๆ ขว้างๆ
…
เรือเล็กกลับเข้าฝั่งหลังออกไปสาวกุ๊งกิ๊งขึ้นจากทะเลอยู่ราว 2 ชั่วโมง ชายหาปลาได้หมึกสายมาราวๆ 5 กิโลฯ เขาขายได้กิโลฯ ละ 100 บาท ก่อนที่จะมีพ่อค้ามารับซื้อต่อไปและปลายทางของมันอาจเป็นเมนูชาบูหม้อไฟทะเลอะไรซักอย่าง
แต่นั่นไม่ใช่ประเด็น เมื่อใคร่ครวญดูวิถีของชาวประมงแห่งบ้านพังสายแล้วประเด็นคือไม่ได้อยู่ที่ชายหาปลาจะทำมากได้มาก ทำน้อยได้น้อย หรือขยันเข้าไว้ไม่อดตาย แบบที่ผู้หลักผู้ใหญ่ผู้กุมอำนาจนโยบายต่างสอนสั่ง
ตราบใดที่ปลาน้อยลงเพราะถูกประมงประเภทแรกกอบโกยเอาไปหมดตั้งแต่ลูกปลาตัวเล็กตัวน้อยน้อย เช่นนั้นแล้วทำมากได้น้อยก็อาจดูจะจริงกับท้องทะเลสงขลาในวินาทีนี้มากกว่า
เว้นเสียแต่ว่าปลาที่จับนั้นมีโอกาสได้โตพอๆ กับใจที่เติบโตเหมือนชาวประมงแห่งบ้านพังสาย.
1. แสงแรกของวันบอกให้ชาวประมงเตรียมตัวออกทะเล เหมือนเรือลำน้อยที่หันหัวรอออกจากฝั่ง
2. เด็กน้อยและผู้เฒ่าต่างซึมซับสัมผัสวิถีการออกหาปลาแต่เช้าตรู่พร้อมกัน
3. เจริญ พฤกษชาติ ชายหาปลาแห่งบ้านพังสาย สมาชิกสมาคมสมาพันธ์ชาวประมงพื้นบ้านแห่งประเทศไทย ถือหางเสือเครื่องเรือโต้คลื่นลม
4. ‘กุ๊งกิ๊ง’ ยาวกว่า 200 เมตร ค่อยถูกสาวขึ้นมาเพื่อหาหมึกสายที่เข้ามาติดกับ
5. หมึกสายขนาดพอดีคำ ปรากฏตัวหลังเข้าไปซ่อนอยู่ในขวดรอให้ชาวประมงมาจับไป
6. ชาวประมงร่อนหมึกสายในตระกร้าล้างน้ำ เพื่อให้หมึกดำที่มันปล่อยออกมาตอนตกใจหายไป ก่อนจะนำไปแช่น้ำแข็ง
7. “บางวันได้มาก บางวันได้น้อย บางวันไม่ได้เลย” นี่เป็นสัจจะข้อต้นๆ ของชาวประมงพื้นบ้านที่ต่างระลึกรู้ร่วมกัน
8. ความยาวของ ‘กุ๊งกิ๊ง’ ขึ้นอยู่กับชาวประมงต้องการวางมันในระดับน้ำที่ลึกแค่ไหน แต่ส่วนใหญ่เฉลี่ยอยู่ที่ราวๆ 100-200 เมตร
9. ‘กุ๊งกิ๊ง’ ถูกเก็บเป็นระเบียบเรียบร้อยในลังพลาสติก เพื่อรอชาวประมงนำไปหย่อนลงในทะเล
10. ชาวประมงนำเรือขึ้นจอดบนชายหาด โดยหันหัวออกทะเลเพื่อรอออกหาปลาในวันต่อไป
11. ถ้าลมเลมันเย็นดี แดดไม่ร้อนเกินไป การนอนริมหาดโดยมีอวนต่างเตียงก็เป็นเรื่องที่ไม่เลวร้ายนัก
12. โรงเก็บอวน ซ่อมอวน ที่บ้านพังสาย มีคนหนุ่มนอนเฝ้าเสมอ
13. ที่บ้านพังสาย เป็นหมู่บ้านพหุวัฒนธรรม ชาวประมงที่นี่มีทั้งชาวพุทธและมุสลิม
14. มัสยิดนุดรุษดีน ส่งเสียงอาซานขับขานไปทั่วบริเวณ ที่นี่เป็นศูนย์รวมจิตใจของชาวมุสลิมแห่งบ้านพังสาย
15. วันศุกร์ของชาวประมงแห่งบ้านพังสาย มักไม่ออกเรือกันในช่วงกลางวัน เนื่องจากเป็นวันละหมาดใหญ่ เพราะฉะนั้นถ้าพวกเขาไม่ได้อยู่ในเรือ ก็จะมาที่มัสยิด
16. เรือประมงพื้นบ้านจอดลอยลำอยู่ในทะเลกลางแดดเที่ยง อีกไม่กี่ชั่วโมง มันก็จะพาชายหาปลาออกไปสู่ท้องทะเล เผชิญกับความเป็นจริง
ขอขอบคุณ ภาคีเครือข่ายภาคปร