ปรีดี หงษ์สต้น เรื่อง
ปทิตตา วาสนาส่งชูสกุล ภาพประกอบ
นับว่าเป็นเรื่องน่าพิศวงอยู่พอดู เมื่อภาวะสมัยใหม่ได้กำเนิดขึ้นในประวัติศาสตร์ของเราแล้ว การเปลี่ยนยุคสมัยหนึ่งไปสู่อีกยุคสมัยหนึ่งทำให้มนุษย์ย่อมมีชีวิตผ่านเวลาอันเข้าใจกันว่าเป็นเส้นตรงไปข้างหน้า พร้อมๆ กับการถูกจำกัดด้วยอายุขัยของมนุษย์เอง ความอิหลักอิเหลื่อ คั่งค้าง ความรู้สึกกลับตัวก็ไม่ได้ จะไปข้างหน้าก็ไปไม่ถึง ฯลฯ เหล่านี้จึงได้รับอรรถาธิบายอย่างน่าจดจำว่า “ผลสุทธิของความสัมพันธ์ทางการผลิต [ภายใต้ภาวะสมัยใหม่] เหล่านี้ ประกอบขึ้นเป็นโครงสร้างทางเศรษฐกิจของสังคม ซึ่งเป็นฐานอันแท้จริง ซึ่งจะรองรับกฎหมายและการเมืองซึ่งเป็นโครงสร้างส่วนบน อันจะสอดรับกับรูปแบบของจิตสำนึกหนึ่งๆ ทางสังคม”
ด้วยสภาวะเช่นนี้ เมื่อเวลาเดินไปข้างหน้าอย่างไม่หยุดยั้ง พร้อมๆ การต้องมองย้อนกลับไปข้างหลังเสมอ นักสังเกตการณ์และผู้คนที่มองย้อนกลับไปสู่ยุคสมัย “รอยต่อ” ของประวัติศาสตร์ ก็จะถูกกำหนดด้วยเวลาของปัจจุบัน
วิลเฮล์ม แวนเชอร์ (Vilhelm Wanscher, 1875-1961)
ในช่วงทศวรรษที่ 1900-1930 เกิดการเปลี่ยนแปลงของยุคสมัยในวงการนักออกแบบและสถาปนิกในสแกนดิเนเวีย อันจะปูทางมาสู่สิ่งที่โลกรู้จักว่า “Scandinavian Design” ที่มีความเคลื่อนไหวอย่างคึกคักในเดนมาร์ก ประเด็นนี้เราอาจจะเริ่มต้นผ่านงานของนักออกแบบและศาสตราจารย์ประวัติศาสตร์ศิลปะ วิลเฮล์ม แวนเชอร์ ซึ่งปีนี้ครบรอบ 60 ปี หลังจากที่เขาเสียชีวิตพอดี
ชื่อของแวนเชอร์ไม่ค่อยเป็นที่รู้จักเท่าใดนัก แต่เขามีส่วนสำคัญอย่างยิ่งในความเคลื่อนไหวไปสู่ยุคสมัยใหม่นิยม (modernism) ในศิลปะและสถาปัตยกรรมของเดนมาร์ก โดยเฉพาะที่เขาเป็นผู้ที่เชื่อมเอาความเคลื่อนไหวทางความคิดของเยอรมนีเข้าไปในเดนมาร์ก จากการที่เขาไปเรียนวิชาประวัติศาสตร์ศิลปะที่มหาวิทยาลัยฮุมโบลท์ เบอร์ลิน โดยเฉพาะความคิดของ ไฮน์ริค เวิล์ฟลิน (Heinrich Wölfflin, 1864-1945) และอโลอิส รีกึล (Alois Riegl, 1858-1905)
แวนเชอร์เป็นปัญญาชนอีกคนหนึ่งในยุคสมัยดังกล่าวที่จะต้องเผชิญกับความท้าท้ายเรื่องบทบาทของวิทยาศาสตร์ในมนุษย์ศาสตร์ โดยเฉพาะในเรื่องการออกแบบ รวมทั้งประเด็นเรื่องสุนทรียะ (aesthetic) และประโยชน์ใช้สอย (function) รวมทั้งการจัดการกับพื้นที่ (space) และมวล (mass) ในงานออกแบบ เขาเองเป็นผู้ทำให้มโนทัศน์ต่างๆ ในภาษาเยอรมันเดินทางเข้าไปในเดนมาร์ก ซึ่งทำให้ความเคลื่อนไหวทางศิลปะแบบสมัยใหม่นิยมได้ก่อร่างสร้างตัวขึ้น
แต่แวนเชอร์เป็นบุคคลที่อยู่ตรง “รอยต่อ” เพราะฉะนั้นบทบาทของเขาก็จะคลุมเครือ กล่าวคือแม้เขาเองจะสนับสนุนศิลปะและสถาปัตยกรรมนีโอคลาสสิก (neoclassicism) แต่เขาเองก็วิพากษ์วิจารณ์ศิลปะคลาสสิกนิยม (classicism) อย่างมาก แต่ขณะเดียวกันก็เคลือบแคลงสถาปัตยกรรมประโยชน์นิยม (funtionalism) ของความเคลื่อนไหวสมัยใหม่นิยมเช่นเดียวกัน
นอกจากนี้แล้ว เหตุผลสำคัญที่ทำให้ชื่อของแวนเชอร์หายไปในการรับรู้ของแวดวงประวัติศาสตร์ศิลปะในเดนมาร์กคือ เมื่อนาซียึดเดนมาร์กได้อย่างรวดเร็วในปี 1940 แวนเชอร์ยื่นข้อเสนอไปยังพรรคนาซีของเดนมาร์กเพื่อขอเป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงศึกษาธิการและศิลปะ หลังจากสงครามสิ้นสุดลง เขาถูกจับข้อหาสมรู้ร่วมคิดกับศัตรูและถูกคุมขัง
พอล เฮนนิงเซน (Poul Henningsen, 1894-1967)
ดังนั้น แวนเชอร์จึงไม่ได้เป็นที่รู้จักเท่ากับนักออกแบบและสถาปนิกที่สำคัญที่สุดคนหนึ่งของเดนมาร์กและของโลก พอล เฮนนิงเซน (Poul Henningsen, 1894-1967) ผู้ที่แม้จะยอมรับถึงอิทธิพลของแวนเชอร์ แต่ก็วิพากษ์วิจารณ์เขาอย่างหนักว่ามุ่งเน้นแต่ด้านที่เป็นสุนทรียะ และไม่ให้ความสำคัญ-ความรับผิดชอบทางสังคมของสถาปนิก เช่นเรื่องการออกแบบที่อยู่อาศัยของประชาชน เป็นต้น
เฮนนิงแซนผู้เป็นหัวหอกในกลุ่มเคลื่อนไหวศิลปะถึงราก (Kulturradikalismen) เป็นผู้ผลักวงการสถาปัตยกรรมและการออกแบบของเดนมาร์กและสแกนดิเนเวียไปข้างหน้า จึงเป็นผู้ที่ถูกจดจำ และเป็นที่นิยมของโลกที่จะมุ่งสู่การเมืองเสรีประชาธิปไตยที่ทุกคนจะสามารถเข้าถึงได้ เขามีผลงานจำนวนมากทั้งที่เป็นงานออกแบบอันโด่งดัง เป็นที่คุ้นเคยตามบ้านเรือนของชาวเดนมาร์ก และงานบทความ ผ่านนิตยสารความเคลื่อนไหวสมัยใหม่นิยมและอาวอง-การ์ด เช่น Klingen (1917-1920) และ Kritisk Revy (1926-1928) เป็นต้น
ออกแบบสไตล์สแกนดิเนเวีย
ทั้งหมดนี้เป็นกระแสที่เกิดขึ้นทั่วทั้งภูมิภาค และเป็นในช่วงเวลานี้เองที่การออกแบบต่างๆ นั้นมาตกผลึกกันและทำให้นักออกแบบจากภูมิภาคสแกนดิเนเวียถูกเรียกโดยลักษณะเฉพาะตัว อันเป็นที่รู้จักไปทั่วโลก
การออกแบบที่เน้นความเรียบง่าย การใช้วัสดุธรรมชาติ ขณะเดียวกันก็ใช้งานได้อย่างเต็มที่ ทั้งหมดนี้เป็นผลพวงของการเคลื่อนไปข้างหน้าของประวัติศาสตร์
ยุคทศวรรษที่ 1930 คือยุคที่เฟอร์นิเจอร์ เซรามิก เครื่องแก้ว เครื่องเหล็ก เครื่องใช้ในบ้าน หลอดไฟ โคมไฟ และเสื้อผ้าที่ออกแบบโดยดีไซเนอร์จากสแกนดิเนเวียเป็นที่รู้จักไปทั่วโลก
ตัวอย่างเล็กๆ เช่น ในวงการออกแบบเฟอร์นิเจอร์ คาร์ล มาล์มสเตน (Carl Malmsten, 1888-1972) จากสวีเดน คาเร่ คลินท์ (Kaare Klint, 1888-1954) จากเดนมาร์ก และเฮอร์มัน คาส (Herman Munthe-Kaas, 1890-1977) จากนอร์เวย์ ต่างเป็นชื่อที่โลกออกแบบรู้จักเป็นอย่างดี
ยังมีนักออกแบบอีกหลายต่อหลายคนที่แสดงให้เห็นความเปลี่ยนแปลงของภูมิภาคสแกนดิเนเวียสู่ยุคสมัยใหม่
และยังมีหลายต่อหลายคนที่ไม่ได้ถูกจดจำมากนัก นับเป็นความพิศวงที่คงจะแสดงถึง “รูปแบบของจิตสำนึกหนึ่งๆ ทางสังคม” นั่นเอง
อ้างอิง
– Anders V. Munch, Translating Space and Mass into Danish: On Vilhelm Wanscher, Nordic Journal of Architecture, no. 2, 2012, pp. 98-105.
เรื่อง: ปรีดี หงษ์สต้น
