เมื่อพูดถึง ‘เรือนจำ’ หรือที่คนมักเรียกกันติดปากว่า ‘คุก’ ภาพในใจใครหลายคนคงหนีไม่พ้นอาคารสูงทะมึน กำแพงสูงหนา กั้นคนภายในออกจากภายนอก ตามความคิดที่เราเชื่อกันมานานแสนนานว่า คนที่อยู่ในคุกเป็นคนไม่ดี จำเป็นต้องถูกกักขังและได้รับบทลงโทษ อีกทั้งยังเพื่อบำบัดฟื้นฟูพวกเขาและสร้างความปลอดภัยให้กับสังคมส่วนรวม

นั่นไม่ใช่ความคิดที่ผิดไปเสียทั้งหมด ผู้ต้องขังจำนวนหนึ่งทำความผิดและจำเป็นต้องได้รับโทษคุมขัง แต่ขณะเดียวกัน ยังมีผู้ต้องขังอีกจำนวนหนึ่งที่ไม่ได้ทำความผิดในคดีร้ายแรง แต่ด้วยตัวกระบวนการทำให้เขาหรือเธอจำเป็นต้องเข้าไปอยู่ในเรือนจำ จนเกิดปัญหาผู้ต้องขังล้นเรือนจำซึ่งเป็นปัญหาที่กระบวนการยุติธรรมไทยและอีกหลายประเทศกำลังเผชิญอยู่ ยังไม่นับปัญหาความไม่อ่อนไหวด้านเพศภาวะที่เกิดขึ้นในเรือนจำ ทำให้ผู้ต้องขังหลายคนต้องเจอกับปัญหาทั้งทางร่างกายและจิตใจ

ปัญหาในกระบวนการยุติธรรมกลายเป็นปัญหาสำคัญขึ้นเรื่อยๆ และมีความพยายามจากหลายภาคส่วนในการแก้ปัญหา หนึ่งในนั้นคือ ‘ข้อกำหนดกรุงเทพ’ (The Bangkok Rules) ที่มุ่งพัฒนาคุณภาพชีวิตของผู้ต้องขัง โดยเฉพาะในกลุ่มเปราะบางอย่างผู้หญิง ตั้งแต่แรกรับเข้าสู่เรือนจำจนถึงวันที่พ้นออกจากรั้วเรือนจำไปแล้ว กระนั้นก็ดี นอกจากข้อกำหนดกรุงเทพที่มุ่งทำงานกับผู้ต้องขังในเรือนจำแล้ว ยังมีประเด็นอื่นที่ควรพิจารณาอีกด้วย – เป็นไปได้ไหมถ้าเราจะแก้ที่รากฐานของปัญหาตั้งแต่ต้น โดยการใช้มาตรการอื่นแทนการส่งคนเข้าคุก และเราจะลดช่องว่างระหว่างชุมชนกับเรือนจำอย่างไร เพื่อไม่ให้อดีตผู้ต้องขังต้องรู้สึกโดดเดี่ยวหรือเสมือนถูกสังคมตีตรา

เรื่องที่ว่ามาอาจฟังดูไกลตัว เป็นเรื่องคน (ใน) คุก หรือเรื่องของคนในกระบวนการยุติธรรมเท่านั้น แต่ถ้ามองให้ลึกกว่านั้น นี่คือเรื่องของมนุษย์ และเรากำลังพูดโดยคำนึงถึงมิติของความเป็นมนุษย์ที่ถูกทั้งกำแพงหนาสูงและอคติในใจของเราบดบังอยู่

เนื่องในโอกาสครบรอบ 10 ปี ข้อกำหนดกรุงเทพ ในเดือนธันวาคมนี้ 101 ชวนคุณสำรวจเรื่องราวในกระบวนการยุติธรรมที่ไม่ได้ไกลตัวเราอย่างที่คิด ไล่เรียงตั้งแต่ภาพใหญ่จนกระทั่งถึงเรื่องราวของชีวิตมนุษย์ที่ดำเนินอยู่ในทุกวัน

เพียงแค่คุณลองเปลี่ยนมุมมอง

ภาพที่เคยเห็นก็อาจจะไม่ได้เป็นอย่างที่เคยคิดเสมอไป