ในห้วงยามที่โลกติดโรคระบาดอย่างหนักหน่วง ปฏิเสธไม่ได้ว่าโควิด-19 เข้ามาสั่นสะเทือนและส่งผลกระทบกับทุกมิติ ไม่ว่าจะเป็นการเมือง เศรษฐกิจ และสังคม บีบบังคับให้ทุกภาคส่วนต้องปรับตัวให้เท่าทันกับความเปลี่ยนแปลงดังกล่าว
หนึ่งในกลุ่มที่ได้รับผลกระทบมากที่สุด และเป็นกลุ่มที่หลายคนอาจจะคิดไม่ถึงมากที่สุด คือ ‘เรือนจำ’ เพราะแม้เรือนจำจะดูเป็นสถานที่ที่แข็งแกร่งและแน่นหนาแค่ไหน แต่แท้จริงแล้ว เรือนจำกลับมีความเปราะบางมากกว่าที่เราคิด ทั้งด้วยงบประมาณและเจ้าหน้าที่ที่ไม่เพียงพอ ความแออัดยัดเยียด รวมไปถึงสุขอนามัยของผู้ต้องขังที่อาจย่ำแย่อยู่แต่เดิมแล้ว ทำให้เรือนจำกลายเป็นหนึ่งในสถานที่ที่เสี่ยงที่สุดที่จะเกิดการแพร่ระบาดขึ้นได้ ดังที่เกิดขึ้นมาแล้วในประเทศไทยก่อนหน้านี้
101 ชวนสำรวจสุขอนามัยหลังม่านลูกกรง เช็คชีพจรหลังห้องขังในวันที่โรคบุกโลกอย่างหนักหน่วง เทรนด์เรือนจำโลกในปี 2021 เป็นอย่างไร และโควิด-19 ส่งผลกระทบกับผู้ต้องขังและคนในเรือนจำมากขนาดไหน
:: คนล้นคุก ::
ปัญหาผู้ต้องขังล้นเรือนจำเป็นปัญหาที่เรือนจำทั่วโลกต้องเผชิญมาเป็นเวลานาน ปัจจุบันจำนวนผู้ต้องขังทั่วโลกมีกว่า 11 ล้านคน โดยเพิ่มขึ้น 8% นับตั้งแต่ปี 2010 นำไปสู่ปัญหาเรือนจำแออัด โดยมีการประมาณการว่า เรือนจำใน 11 ประเทศ ต้องรับภาระเกินกว่าขีดความสามารถของตนเองถึง 250% ขณะที่ในฟิลิปปินส์ เฮติ และคองโก ตัวเลขดังกล่าวอาจสูงถึง 450-600%
:: ใครบ้างที่อยู่ในเรือนจำ ::
แม้ผู้ต้องขังชายยังถือเป็นประชากรกลุ่มใหญ่ในเรือนจำ คือคิดเป็น 91% ใน 66 ประเทศ (ปี 2018) แต่จำนวนผู้ต้องขังหญิงสูงขึ้นอย่างต่อเนื่อง โดยเพิ่มขึ้น 17% ตั้งแต่ปี 2010 ปัจจุบันจำนวนผู้ต้องขังหญิงทั่วโลกมีประมาณ 741,000 คน ส่วนหนึ่งเนื่องจากการใช้โทษจำคุกมากขึ้น แม้ในคดีเล็กน้อย หรือคดีที่เกี่ยวกับยาเสพติดที่เป็นการครอบครองในปริมาณไม่มาก อีกกลุ่มเปราะบางคือเด็ก สถิติปัจจุบันพบว่า มีเด็กมากกว่า 410,000 คนอยู่ในสถานกักขังทั่วโลก ซึ่งทั้งผู้หญิงและเด็กต่างได้รับผลกระทบจากเรือนจำที่ไม่ได้คำนึงถึงความต้องการเฉพาะเท่าที่ควร
อีกประเด็นน่าสนใจคือเรื่องของเชื้อชาติ มีสถิติพบว่า ในสหรัฐฯ คนผิวดำถูกตัดสินให้จำคุกมากกว่าคนขาวถึง 6 เท่า หรือในบราซิลพบว่า 2 ใน 3 ของผู้ต้องขังในเรือนจำเป็นคนดำ
:: ผลของโควิด-19 และการก่ออาชญากรรมที่เปลี่ยนแปลงไป ::
มีหลายประเทศออกมาตรการฉุกเฉินทางกฎหมายเพื่อต้านเชื้อโควิด-19 ซึ่งทำให้การกระทำใดๆ ที่ฝ่าฝืนมาตรการเหล่านี้ถือเป็นความผิด และกระทบกับกลุ่มคนยากจนที่สุดของสังคม เช่น ในมาเลเซีย ชายสองคนโดนจับเพราะพวกเขาออกไปตกปลาเพื่อนำมาทำอาหาร แทนที่จะปฏิบัติตามข้อกำหนด stay at home
ในขณะเดียวกัน งานวิจัยจากสหรัฐฯ เปรู อินเดีย และออสเตรเลีย พบว่า ในระยะสั้น มาตรการ stay at home เพื่อต้านโควิดช่วยลดอัตราอาชญากรรมบางประเภทได้ เช่น การจี้ การปล้น หรือการขโมยของ แต่ในระยะยาว โรคระบาดอาจทำให้อัตราอาชญากรรมเพิ่มขึ้น เพราะความยากจนและเศรษฐกิจตกต่ำ
:: เมื่อเรือนจำติดไวรัส ::
โควิด-19 คือวิกฤตที่เปิดเผยให้เห็นความล้มเหลวของระบบเรือนจำหลายแห่งที่ไม่สามารถให้บริการสุขภาพขั้นพื้นฐานแก่ผู้ต้องขังได้ เนื่องมาจากสภาพแวดล้อมที่ย่ำแย่เพราะขาดแคลนเงินทุนและเจ้าหน้าที่ สุขอนามัยที่ไม่ดี และพื้นเพเดิมก่อนจะเข้าเรือนจำ ทำให้ผู้ต้องขังต้องเจอความเสี่ยงด้านสุขภาพอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้
จากสถิติจากเรือนจำทั่วโลกพบว่า มีผู้เสียชีวิตจากโควิด-19 เกือบ 4,000 คน (ในมากกว่า 47 ประเทศ) และมีผู้ติดเชื้อโควิด-19 มากกว่า 530,000 คน (ในมากกว่า 122 ประเทศ) อย่างไรก็ดี ตัวเลขผู้ติดเชื้อและเสียชีวิตจริงๆ อาจสูงกว่าที่มีรายงานอย่างเป็นทางการ เพราะการขาดแคลนข้อมูล ขาดแคลนทรัพยากรและเจ้าหน้าที่ในการตรวจหาเชื้อ
:: แผนการกระจายวัคซีนให้ผู้ต้องขัง ::
ด้วยสภาพความแออัดของเรือนจำ ทำให้มีข้อเสนอว่ากลุ่มประชากรในเรือนจำควรจะเป็นกลุ่มแรกๆ ที่ได้รับวัคซีน เพื่อป้องกันไม่ให้เรือนจำกลายเป็น ‘แหล่งเพาะพันธุ์’ เชื้อโควิด และเป็นการป้องกันสังคมภายนอกด้วย
จนถึงปัจจุบัน มีรายงานว่าประเทศอย่างน้อย 13 ประเทศมีแผนให้คนในเรือนจำเป็นคนกลุ่มแรกที่ได้รับวัคซีน แต่ถ้ามองในระดับโลก เรือนจำยังถูกละเลยและไม่ได้ถูกรวมในแผนวัคซีนระดับชาติ และยังมีแนวโน้มที่คนส่วนหนึ่งจะแคลงใจและตั้งข้อสังเกตกับการที่ผู้ต้องขังได้รับวัคซีนก่อน เพราะพวกเขามองว่าผู้ต้องขังคือคนที่ถูกกล่าวหาว่ากระทำความผิด และไม่ควรจะได้รับการปกป้องเท่ากับคนภายนอก
:: มาตรการรับมือโควิด-19 ในเรือนจำ ::
มาตรการปล่อยตัวฉุกเฉิน
หลายประเทศเลือกที่จะปล่อยตัวผู้ต้องขังก่อนเพื่อลดความแออัดในเรือนจำ รวมถึงกระจายผู้ต้องขังที่ยังอยู่ใต้การคุมขัง ขณะที่กลุ่มผู้ต้องขังกลุ่มแรกๆ ที่จะได้รับการพิจารณาปล่อยตัวก่อนคือ ผู้สูงวัย ผู้ที่มีปัญหาสุขภาพ บุคคลทุพพลภาพ ผู้หญิงตั้งครรภ์ แม่ที่มีลูกเล็ก รวมไปถึงคนที่ถูกคุมขังก่อนการพิจารณาคดีและคนที่กำลังจะสิ้นสุดระยะเวลารับโทษ
การขังเดี่ยว
อีกมาตรการที่ใช้กันแพร่หลายคือ การขังเดี่ยว หรือจำกัดกลุ่มผู้ต้องขังในเรือนจำ ทำให้เกิดผลกระทบกับผู้ต้องขังทั้งด้านสุขภาพกายและสุขภาพจิต ในเดือนมิถุนายน ปี 2020 ผู้ต้องขังในสหรัฐฯ อย่างน้อย 3 แสนคนถูกขังเดี่ยวเนื่องจากโรคระบาด ซึ่งเพิ่มขึ้นจากเดิมกว่า 500% อย่างไรก็ดี หลายๆ ประเทศเริ่มทบทวนกฎระเบียบที่เกี่ยวกับการขังเดี่ยวอีกครั้ง เช่นในรัฐนิวยอร์กของสหรัฐฯ ที่เพิ่งออกคำสั่งห้ามขังเดี่ยวมากกว่า 15 วันติดกัน หรือห้ามขังเดี่ยวทั้งหมด 20 วันในระยะเวลา 60 วัน
การห้ามคนนอกเข้าเยี่ยม
การห้ามคนนอกเข้าเยี่ยมในช่วงโรคระบาดเป็นอีกหนึ่งมาตรการที่ส่งผลกระทบกับผู้ต้องขังไม่น้อย เพราะผู้ต้องขังหลายคนต้องพึ่งพาอาหาร เสื้อผ้า หรือยาจากครอบครัวที่อยู่ภายนอก ทำให้หลายประเทศต้องเริ่มปรับตัวและนำวิธีต่างๆ มาใช้ทดแทน เช่น อูกันดา ที่ให้ครอบครัวหรือเพื่อนสามารถส่งสิ่งของจำเป็นให้ผู้ต้องขังที่หน้าประตูเรือนจำ
อีกประเด็นที่ได้รับการพูดถึงมากคือ การห้ามคนนอกเข้าเยี่ยมจะนำไปสู่การจำกัดสิทธิในการพบตัวแทนทางกฎหมายของผู้ต้องขัง ซึ่งหลายครั้งที่การถูกจำกัดสิทธินี้เกิดจากเหตุผลด้านการปฏิบัติด้วย เช่น ค่าโทรศัพท์หรือระยะเวลาในการโทรที่มีจำกัด
:: บทบาทของเทคโนโลยีในช่วงโรคระบาด ::
เรือนจำหลายแห่งทั่วโลกเริ่มนำเทคโนโลยีมาปรับใช้ในช่วงโรคระบาด เช่น ประเทศแถบยุโรป ไทย อินโดนีเซีย ให้ผู้ต้องขังใช้ video call กับญาติแทนการเยี่ยมแบบพบหน้ากัน เรือนจำบางแห่งในสหรัฐฯ ใช้หุ่นยนต์ UVC ปล่อยแสงอัลตราไวโอเลตที่มีความเข้มข้นสูงฆ่าเชื้อโรค ขณะที่ในอินเดีย เมียนมา และอัลบาเนีย ใช้ video conference เพื่อให้ศาลอ่านคำพิพากษาเรื่องการประกันตัวผู้ต้องขัง
อ่านรายงานฉบับเต็มได้ที่ Global Prison Trends 2021
ผลงานชิ้นนี้เป็นความร่วมมือระหว่างสถาบันเพื่อการยุติธรรมแห่งประเทศไทย (องค์การมหาชน) (TIJ) และ The101.world
เรื่อง: กานต์ธีรา ภูริวิกรัย
ครีเอทีฟ: ฟ้าใหม่ พงศกรเสถียร
