สำหรับคุณแล้วให้นิยามคำว่า ‘ภาพยนตร์’ อย่างไร

ทุกวันนี้ในฐานะที่ผมสอนด้านวิเคราะห์ภาพยนตร์ก็จะถามนักศึกษาอยู่บ่อยครั้งว่า ตอนนี้ภาพยนตร์คืออะไร เมื่อก่อนมันคืออะไร และมันจะกลายไปเป็นอะไร สภาวะของภาพยนตร์เปลี่ยนไปเพราะตอนนี้มีภาพเคลื่อนไหวหลายประเภทมาก ทั้งในรูปแบบคลิป ภาพดิจิทัลต่างๆ หรือในแพลตฟอร์มสตรีมมิงก็ไม่ได้มีแค่ภาพยนตร์ แต่ยังมีซีรีส์ เรียลิตี้โชว์ต่างๆ อีกทั้งยังมีภาพเคลื่อนไหวในแบบอื่นๆ เช่น ภาพเคลื่อนไหวที่แสดงในมิวเซียมหรือแกลเลอรี

แล้วภาพยนตร์คืออะไร ภาพยนตร์เป็นประดิษฐกรรมของมนุษย์ที่สร้างภาพเคลื่อนไหวขึ้นมาตั้งแต่ปลายศตวรรษที่ 19 จนถึงตอนนี้ เป็นประดิษฐกรรมที่มีอายุยาวนานเป็นร้อยปี ตลอดร้อยกว่าปีที่ผ่านมาก็มีการเปลี่ยนแปลง มีการขยาย มีความหลากหลายในตัวนิยามของมันอย่างมากมาย แต่โดยหลักแล้วภาพยนตร์เป็น time-based medium คือสื่อที่เราต้องใช้เวลาอยู่กับมัน การดูภาพยนตร์เรื่องหนึ่งต้องนั่งดูตั้งแต่ต้นจนจบ ไม่เหมือนภาพวาดที่เราจะยืนดูแค่วินาทีเดียวหรือยืนดูทั้งชั่วโมงก็ได้

ก่อนการเกิดขึ้นของภาพยนตร์ มนุษย์ไม่เคยสัมผัสกับภาพเคลื่อนไหวมาก่อน มนุษย์สัมผัสความจริงไปเลย ต่อให้สัมผัสภาพเคลื่อนไหวแบบหนังตะลุงก็ไม่เหมือนภาพเคลื่อนไหวแบบที่ภาพยนตร์มอบให้ การเกิดขึ้นของภาพยนตร์มอบประสบการณ์ให้มนุษย์ได้เปิดวิธีคิดแบบใหม่ นี่คือสิ่งที่ภาพยนตร์มอบให้กับมนุษยชาติ ทำให้ภาพยนตร์เป็นสิ่งที่มีคุณค่าในการศึกษาต่อไป เพราะในแง่หนึ่งมันเป็นสิ่งเก่าแก่ที่เปิดวิธีคิดในเรื่องภาพเคลื่อนไหวของมนุษย์

ตอนนี้มีภาพเคลื่อนไหวอยู่เยอะมากและสังคมก็พยายามทำความเข้าใจภาพเคลื่อนไหวอันหลากหลายรูปแบบและหลากหลายมิติ ทั้งในมิติเศษฐกิจ มิติการเมือง และมิติสุนทรียศาสตร์ ขณะเดียวกันการทำความเข้าใจภาพยนตร์ก็มีมาเป็นร้อยปีแล้ว การศึกษาภาพยนตร์จึงกลายเป็นแบบแปลนหนึ่งที่สามารถปรับใช้ในการทำความเข้าใจภาพเคลื่อนไหวแบบอื่นๆ ได้

ภาพยนตร์เคยเป็นสื่อใหม่ของคนเมื่อ 120 ปีก่อน ลองนึกภาพว่าคนไม่เคยเห็นภาพเคลื่อนไหวมาก่อนแล้วได้เห็นก็ตื่นเต้น เกิดประสบการณ์เฉพาะตัวกับศาสตร์นี้ขึ้นมา แต่พอมาถึงตอนนี้ที่อินเทอร์เน็ตหรือโซเชียลมีเดียเป็นสื่อใหม่ ส่วนภาพยนตร์กลายเป็นสื่อเก่าไปแล้ว อินเทอร์เน็ตก็มอบวิธีคิดแบบใหม่ให้กับเราตอนนี้เช่นเดียวกับที่ภาพยนตร์มอบวิธีคิดให้กับคนเมื่อ 120 ปีก่อน วิธีคิดทั้งสองแบบนี้อยู่ด้วยกันได้และบางทีก็มาผสมกันได้ การเรียนภาพยนตร์ในตอนนี้จึงเหมือนเป็นประตูสำคัญบานหนึ่งที่ทำให้เราเข้าใจภาพเคลื่อนไหวในแบบอื่นๆ 

หน้าที่ของภาพยนตร์เปลี่ยนแปลงไปไหมตั้งแต่การเกิดขึ้นของภาพยนตร์เมื่อร้อยกว่าปีที่แล้วจนถึงตอนนี้

สังคมยังเปลี่ยนแปลงตลอดเลย สิ่งที่มีอายุเป็นร้อยปีก็มีประวัติศาสตร์และมีพลวัตเรื่อยมา คนที่ประดิษฐ์ภาพยนตร์เรียกมันว่า ‘an invention without a future’ คือประดิษฐกรรมที่ไม่มีอนาคต ตอนแรกภาพยนตร์เกิดมาในฐานะสิ่งประดิษฐ์หรือของเล่นที่น่าตื่นตาตื่นใจ แต่หลังจากช่วงปี 1910 เป็นต้นมาภาพยนตร์ก็เริ่มมีฟังก์ชันใหม่คือการรับใช้การเล่าเรื่อง คนเริ่มเอาวรรณกรรมยาวๆ มาทำเป็นภาพยนตร์ ขณะเดียวกันก็มีหน้าที่อื่นๆ ซ้อนกันไป

ในช่วงแรกหน้าที่สำคัญของภาพยนตร์คือ เป็นกิจกรรมทางสังคมที่มอบประสบการณ์น่าตื่นตาตื่นใจร่วมกับผู้อื่น แต่ตอนนี้โควิดยิ่งขับเน้นให้การดูภาพยนตร์ไม่ใช่ประสบการณ์ร่วมกับคนอื่น แต่เป็นประสบการณ์แบบฉันนั่งดู Netflix คนเดียวในบ้าน แค่เรื่องนี้ก็ทำให้หน้าที่ของมันเปลี่ยนแปลงไปว่าเป็นกิจกรรมร่วมของสังคมหรือเป็นกิจกรรมส่วนตัว แต่การเป็นกิจกรรมส่วนตัวในปัจจุบันก็ไม่ได้หมายความว่าจะไม่สัมพันธ์กับสังคม เช่น ระหว่างดูหนังก็แคปรูปเอาไปทวีตด้วย หรือดูหนังสตรีมมิงผ่าน Zoom พร้อมเพื่อน การสร้าง collective experience ก็มีรูปแบบที่เปลี่ยนไปเช่นกัน

ในโลกวันนี้ คุณมองว่าหน้าที่ของภาพยนตร์คืออะไร

ในแง่แรกปฏิเสธไม่ได้ว่ามันคือความบันเทิง แต่อีกแง่หนึ่งตอนนี้ภาพยนตร์กลายเป็นกรณีศึกษาให้คนทั้งสังคมมาคุยกัน เมื่อภาพยนตร์เรื่องหนึ่งเกิดขึ้นมาแล้วได้รับความสนใจก็จะกลายเป็นสนามของการพูดคุยแลกเปลี่ยนกัน ภาพยนตร์มีศิลปะการเล่าเรื่องที่เฉพาะตัวจนทำให้มีมิติที่จะพูดคุยกันได้เยอะมาก ฉะนั้นในแง่หนึ่งภาพยนตร์เป็นสนามให้คุยกันในทุกประเด็น

ในอีกแง่หนึ่ง หอภาพยนตร์ใช้คำว่า “ภาพยนตร์ทำให้เกิดปัญญา” มันเป็นศิลปะที่นำไปสู่ปัญญา ซึ่งคำว่า ‘ปัญญา’ มีทั้งในแง่ความคิด ความรู้ รวมถึงปัญญาในแง่ความเข้าใจมนุษย์ ความเข้าใจโลก ความเข้าใจตัวเอง ชมภาพยนตร์แล้วรู้ว่าตัวเองเป็นคนยังไง เข้าใจว่า…อ๋อ ตัวละครนี้มันอับอาย แล้วเราจะให้อภัยหรือไม่ในสิ่งที่ตัวละครทำ กระบวนการนี้ทำให้เราเกิดปัญญาในแง่ที่ว่าทำให้เราตระหนักถึงความเปราะบางของมนุษย์มากขึ้น