สันติธาร เสถียรไทย เรื่อง

ภาพิมล หล่อตระกูล ภาพประกอบ

ในยุคที่ปัญญาประดิษฐ์ (AI) เก่งขึ้นอย่างก้าวกระโดดจนคนกลัวว่าจะมาแทนที่มนุษย์ เราต้องคอยถามตัวเองว่าอะไรที่ทำให้มนุษย์แตกต่าง ปัจจุบันเรามักเข้าใจว่าจุดเด่นของคนคือสติปัญญา (IQ) ส่วนความฉลาดเป็นเรื่องปัจเจกบุคคล และทักษะสำคัญเช่นความคิดสร้างสรรค์เป็นพรสวรรค์ของแต่ละคน ราวกับว่ามนุษยชาติโชคดีที่แอปเปิ้ลตกใส่หัวของคนฉลาดอย่างนายไอแซค นิวตัน มิฉะนั้นเราอาจไม่ได้ค้นพบและเข้าใจแรงโน้มถ่วง! ความคิดแบบเป็นปัจเจกนี้ฝังรากลึกลงไปในทุกอณูของระบบเศรษฐกิจปัจจุบันตั้งแต่การให้คะแนนในโรงเรียนไปจนถึงการให้โบนัสหรือเลื่อนตำแหน่งในที่ทำงาน

แต่วิธีคิดเช่นนี้ถูกแล้วหรือ? แท้จริงแล้วอะไรกันแน่ที่เป็น Secret sauce ของคนที่ทำให้เราเหนือกว่าสัตว์อื่นๆ? วันก่อนผมได้รับเกียรติเชิญไปพูดในงานเดียวกันกับที่ศาสตราจารย์ Joseph Henrich ผู้เชี่ยวชาญระดับโลกด้านการวิวัฒนาการของมนุษย์จากมหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ดเขียนหนังสือ The Secrets of Our Success ซึ่งเปิดโลกทัศน์ผมอย่างมาก ทำให้รู้ว่าเราอาจตั้งคำถามผิดมาตลอดในเรื่องการสร้างคนรับมือยุคของ AI

“เด็กวัยหัดเดินกับลิงต่างกันอย่างไร?” 

นี่คือคำถามที่อาจารย์เฮนริคถามคนฟังในงาน สัญชาติญาณคนเป็นพ่อลูกอ่อนก็รีบตอบในใจว่า “ก็แน่สิ เด็กก็ต้องฉลาดกว่าลิงอยู่แล้ว..” หลังจากนั้นอาจารย์เฮนริคก็เปิดผลการศึกษาชิ้นสำคัญอันหนึ่งให้ดูการเปรียบเทียบระหว่างเด็กทารกอายุ 2.5 ขวบกับลิงอุรังอุตังและชิมแพนซีในการทดสอบทักษะต่างๆ 38 รูปแบบ ปรากฎว่าผลน่าตกใจมากเพราะว่า ในด้านทักษะต่างๆ เช่น การจำว่าของเก็บไว้ที่ไหน การเปรียบเทียบเชิงปริมาณ การใช้เครื่องมือ ที่เราคิดว่ามนุษย์ (แม้จะเป็นเด็ก) ก็น่าจะชนะลิง กลับกลายเป็นสูสีมาก

แต่ก่อนที่จะรู้สึกท้อใจก็หันไปเห็นว่ายังมีทักษะกลุ่มหนึ่งที่สำคัญมาก และมนุษย์ชนะลิงแบบขาดลอย นั่นคือ ทักษะการเรียนรู้และเลียนแบบผู้อื่น โดยกลุ่มเด็กวัยหัดเดินจะได้คะแนนเฉลี่ยเกือบ 100% ในกิจกรรมที่ผู้สอนสาธิตให้ดูก่อนในขณะที่ลิงสอบตกทำได้เกือบศูนย์ ซึ่งบ่งชี้ว่าสิ่งที่ทำให้สมองมนุษย์แตกต่างจากสิ่งมีชีวิตอื่นมากคือความสามารถในการ “เรียนรู้จากผู้อื่น” ที่ฝังรากลึกอยู่ในสัญชาตญาณ และทักษะนี้เองก็ทำให้เราสามารถพัฒนาทักษะอื่นๆ ได้อย่างก้าวกระโดดเมื่อโตขึ้นเป็นผู้ใหญ่ ต่างจากลิงที่ไม่มีการพัฒนาทักษะต่างๆ ที่ถูกทดสอบเลยจนไม่ว่าจะอายุเท่าไรก็ทำได้คะแนนพอๆ กัน

ปัญญาประดิษฐ์ vs ปัญญาประกิด 

นี่คือคำบอกใบ้สำคัญว่าเราบางคนอาจจะเข้าใจผิดมาตลอด สิ่งที่ทำให้มนุษย์เด่นและอยู่รอดมาได้หลายยุคสมัยมากกว่าสิ่งมีชีวิตใกล้เคียงกัน อาจไม่ใช่ปัญญาของแต่ละบุคคล (Individual Intelligence) แต่เป็น Collective Intelligence หรือที่ขอเรียกว่า “ปัญญาประกิด” เพราะเป็นความฉลาดที่เกิดขึ้นจากการเอาปัญญาของหลายคน-สะสมหลายรุ่นมาประกอบ (ประกิด) ผสมผสานกัน

การเรียนรู้จากกันและกันของมนุษย์ ที่อาจารย์เฮนริคเรียกว่า Social หรือ Cultural Learning นั้นเป็นขั้นตอนที่สลับซับซ้อน บางส่วนเกิดขึ้นโดยเราไม่รู้ตัวจากการที่เราซึมซับบุคคลที่อยู่ใกล้ตัว หรือคนที่เรามองว่าประสบความสำเร็จ หรือรู้มากกว่า บางส่วนเกิดโดยเราตั้งใจสืบทอดให้กันและกันจนมนุษย์เราพัฒนาเครื่องมือช่วยสื่อสารที่เรียกว่า “ภาษา” และ ใช้ “เรื่องเล่า” ต่างๆ ที่บางครั้งก็กลายเป็น ตำนาน คติชาวบ้าน ความเชื่อ ก่อเกิดเป็นวัฒนธรรมที่สืบทอดกันมา เช่น เหตุผลที่วัฒนธรรมการกินเผ็ดมักจะสืบทอดกันมาในเมืองร้อนอย่างประเทศไทย ส่วนหนึ่งก็เพราะแต่เดิมพริกสามารถฆ่าเชื้อโรคบางประเภทในเนื้อที่อยู่ในเขตประเทศร้อนได้

สำหรับคนที่เป็นแฟนหนังสือชื่อดังก้องโลก Sapiens ของ Yuval Noah Harari จะเห็นว่างานของอาจารย์สองท่านนี่เกี่ยวพันกันอย่างลึกซึ้ง อาจารย์ฮารารีบอกว่าความพิเศษของมนุษย์ที่มากกว่าสัตว์อื่นคือ ความสามารถในการ “จินตนาการ” สร้างเรื่องเล่าให้เกิดความเชื่อร่วมกันในหมู่คนจำนวนมาก ทำให้สามารถเชื่อมโยงคนแปลกหน้าที่ไม่รู้จักกันเลยมารวมกลุ่มทำงานร่วมกันได้ ตัวอย่างเช่น วิสัยทัศน์ในบริษัท ความเชื่อในลัทธิ หรือแนวคิดปรัชญาทางการเมือง งานของอาจารย์เฮนริคทำให้เราเข้าใจว่าความสามารถในการเล่าเรื่อง มีความเชื่อร่วมกัน เป็นสิ่งที่มนุษย์มีเพื่อช่วยในการถ่ายทอดความรู้ให้กันและกัน เพื่อการอยู่รอดของเผ่าพันธุ์

พอเข้าใจเช่นนี้โจทย์ที่เราต้องตอบก็เปลี่ยนไปโดยสิ้นเชิง แทนที่จะถามว่า ทำอย่างไรให้เราแต่ละคนเก่งพอจะอยู่รอดในยุค AI โจทย์ที่เราควรถามคือจะดีไซน์สังคมหรือองค์กรเราอย่างไรให้เกิด social learning เพื่อนำปัญญาของทุกคนมาประกอบกันอย่างมีประสิทธิผล และสร้าง Collective Intelligence ขึ้น

ยิ่งเชื่อมโยงยิ่งเรียนรู้มาก (interconnectedness)

สังคมหรือองค์กรที่ “ฉลาด” อาจไม่ใช่ที่ที่่แค่เอาคนฉลาดมารวมตัวกัน แต่เป็นที่ที่สามารถกระตุ้นให้คนที่อยู่ในองค์กรเกิดปัญญาขึ้นจากการเรียนรู้จากกันและกัน

งานที่อาจารย์เฮนริคทำสะสมมาค้นพบว่าสังคมที่เปิดกว้างและมีความเชื่องโยงสูงจะช่วยเสริมการเรียนรู้แบบ social learning ได้มากกว่าการเรียนรู้เดี่ยวๆ หลายเท่า โดยวิธีการทำงานของแกมักผสมผสานการลงพื้นที่ไปอยู่กับชนเผ่าต่างๆ และศึกษาวัฒนธรรมความเป็นอยู่และประวัติศาสตร์ของเขา เพื่อเข้าใจเชิงลึกแล้วค่อยดึงบางส่วนที่สำคัญเอากลับมาทำเป็นการทดลองเสมือนในแลป (Randomised Controlled experiment) เพื่อทดสอบสมมติฐานอีกที

ยกตัวอย่างการศึกษาที่ใช้ทดสอบว่าความเชื่อมโยง (interconnectedness) ในองค์กรสำคัญต่อการเรียนรู้เพียงใด ในการทดลองให้นักเรียนปริญญาตรีสองกลุ่มมาหัดใช้โปรแกรมอิดิทภาพให้เหมือนต้นแบบให้มากที่สุดภายในเวลาที่กำหนด ทั้งสองกลุ่มจะมีคน 5 คน ที่มาใช้โปรแกรมแต่งภาพจนหมดเวลาแล้วหลังจากนั้นทั้ง 5 คนต้องเปลี่ยนบทบาทกลายเป็น “ครู” เขียนคู่มือความยาวประมาณหนึ่งหน้ากระดาษอธิบายวิธีการใช้โปรแกรมนี้เพื่อถ่ายทอดนี้ให้คนรุ่นต่อไปซึ่งมี 5 คนเช่นกัน โดยจะทำการส่งทอดแบบนี้ต่อๆ ไปถึง 10 รุ่น

ความแตกต่างคือในกลุ่มแรกเป็นระบบ “1 ศิษย์ 1 ครู” คือคนรุ่นหลังจะได้อ่านคู่มือของคนรุ่นแรกคนเดียวเท่านั้น แต่ในกลุ่มที่สองเป็นระบบ “5 ศิษย์ 5 ครู” คือคนรุ่นต่อมาแต่ละคนสามารถอ่านคู่มือการใช้โปรแกรมจากคนรุ่นก่อนทั้ง 5 คนไม่ใช่จากคนเดียว

ปรากฎว่าผลลัพธ์ของสองกลุ่มนั้นออกมาแตกต่างกันอย่างน่าตกใจทีเดียว

หนึ่ง แม้ในรุ่นแรกๆ ทั้งสองกลุ่มแต่งภาพออกมาได้แย่พอกัน แต่พอถึงประมาณรุ่นที่ 3-4 กลุ่มที่สองเริ่มทำได้ดีกว่าอย่างเห็นได้ชัดมาก

สอง ความแตกต่างระหว่างสองกลุ่มเริ่มสูงมากขึ้นเรื่อยๆ ในรุ่นหลังๆ โดยที่น่าแปลกใจคือคนกลุ่ม 1 ศิษย์ 1 ครู นั้นแทบไม่มีการพัฒนาเลยในแต่ละรุ่น แม้แต่ศิษย์ของครูที่เก่งอาจทำได้แย่กว่ารุ่นก่อน ในขณะที่กลุ่ม 5 ศิษย์ 5 ครู นั้นทำได้ดีทุกคน แม้แต่คนที่ห่วยที่สุดก็ยังทำภาพได้ดีกว่าคนที่เก่งที่สุดของกลุ่มแรก

สาม กลุ่มที่สองมักจะไม่ได้เรียนรู้จากคู่มือคนที่เก่งที่สุดของรุ่นก่อนเท่านั้นแต่ผสมผสานเทคนิคและวิธีการของครูทั้ง 5 คนมาเป็นวิธี “ใหม่” เรียกว่าเป็นสร้างนวัตกรรมโดยไม่ได้มีการคิดค้นใหม่ (Innovations without inventions)

“แล้วองค์กรของคุณล่ะเป็นแบบกลุ่มไหน?”

คือคำถามที่อาจารย์แกถามต่อจนหมู่ผู้นำและ CEO จากหลายประเทศที่นั่งฟังอยู่สะอึกกัน แน่นนอน ไม่มีองค์กรไหนจะเป็นเหมือนในห้องทดลองเป้ะ แต่ผู้บริหารทุกคนในห้องนั้นเห็นถึงความสำคัญของบทเรียนที่การศึกษานี้กลั่นออกมาในยุคปัจจุบัน

ข้อแรก การศึกษาสะท้อนให้เห็นถึงความสำคัญของการเชื่อมโยงกันในองค์กร-สังคม ซึ่งมีความสำคัญนักในการกระตุ้นการเรียนรู้และการสร้างนวัตกรรม สังคมหรือองค์กรที่ไซโล (Silo) แต่ละแผนก ให้ทำงานแยกไม่สื่อสารกัน หรือที่มีการแบ่งชั้นมาก (Hierarchical) ไม่เพียงแต่จะมีผลลบกับความสามารถขององค์กรเท่านั้นแต่จะลดความสามารถในการเรียนรู้ของแต่ละบุคคลในองค์กรด้วย ในยุคที่การเรียนรู้ต้องทำตลอดชีวิต ที่ทำงานกลายเป็นแหล่งการเรียนรู้สำคัญไม่แพ้มหาวิทยาลัย ผู้บริหารต้องเปลี่ยนทัศนคติจากที่คิดว่าการศึกษาเป็นเรื่องโรงเรียน-มหาวิทยาลัยเท่านั้น

ข้อสอง การสร้าง community แห่งการเรียนรู้ในสังคมเป็นสิ่งสำคัญ ข่าวดีคือในโลกของแพลตฟอร์มดิจิทัล การวบรวม (crowd sourcing) ความรู้และการสร้างเครือข่ายแห่งการเรียนรู้นั้นง่ายขึ้นมาก แพลตฟอร์มเปิดแบบ Github ทำให้โลกของการเขียนโค้ดกลายเป็นเสมือนกลุ่ม 5 ครู 5 ศิษย์ ในตัวอย่างข้างบน ในโซเชียลมีเดียเราก็หากลุ่มเครือข่ายให้ความรู้ในแต่ละด้านได้ง่ายไม่ว่าหัวข้อจะแปลกแค่ไหน

แต่ทั้งนี้การศึกษาของอาจารย์เฮนริคอาจชี้ให้เห็นด้วยว่า online community อาจไม่สามารถแทนที่การสร้าง community แห่งการเรียนรู้ในโลกออฟไลน์ได้ทั้งหมด เพราะบ่อยครั้งที่มนุษย์เรียนรู้จากกันและกันโดยไม่รู้ตัวเวลาพบเจอหน้ากัน นอกจากนี้ยังมีคนไม่น้อยที่พร้อมจะเรียนรู้จากคนที่คุ้นเคยมากกว่าจากผู้เชี่ยวชาญที่ไม่รู้จักคุ้นเคย ในโลกของเทคโนโลยี วิธีการสอนให้ SME หรือ เกษตรกรหันมาลองหัดใช้เทคโนโลยีมีวิธีที่ได้ผลที่สุดคือ ให้เพื่อนหรือคนรู้จักที่เชื่อใจเป็นคนชักชวน

ข้อสาม ความหลากหลาย (diversity) ในองค์กรเป็นสิ่งสำคัญ การทดลองชี้ให้เห็นว่าการเรียนรู้ไม่ได้เกิดจากการทำตามคนที่เก่งที่สุดเท่านั้น แต่เกิดจากการศึกษาจากคนที่หลากหลายเอามาประกอบกันจนได้เทคนิคใหม่ หากปัญหาการแต่งภาพให้เหมือนต้นแบบในห้องทดลองนี้เป็นเรื่องที่มีมิติเดียวและมีโจทย์ชัดเจนยังได้อานิสงส์จากความต่างขนาดนี้ ลองคิดดูว่าปัญหาในโลกความเป็นจริงที่มักจะซับซ้อนไม่ชัดเจนจะยิ่งต้องการความหลากหลายขนาดไหน ดังนั้นการเปิดโอกาสและอำนวยความสะดวกให้ผู้หญิงเป็นผู้บริหารมากขึ้น การมีคนทั้งรุ่นใหม่และรุ่นใหญ่ทำงานร่วมกัน ฯลฯ ย่อมช่วยเสริมการเรียนรู้และการสร้างนวัตกรรม

ร่วมกันเรียนเราอยู่ แยกกันรู้เราตาย 

สรุป  มนุษย์เราจะรับมือกับยุคของ AI อย่างไร? เราอาจจะต้องคิดถึงความท้าทายนี้ไม่ใช่ในเชิงของปัจเจก แต่เป็น community เพราะแต้มต่อของมนุษย์อยู่ที่การเชื่อมต่อและเรียนรู้จากกันที่ฝังรากลึกอยู่สัญชาติญาณและวัฒนธรรมไม่ใช่ความฉลาดหรือพรสวรรค์ของแต่บุคคล

โจทย์ที่เราต้องช่วยกันตอบต่อไปคือ ในยุคที่โลกเชื่อมโยงกันมากขึ้นแต่ความแตกแยกและรอยร้าวทางสังคมก็ดูเหมือนจะสูงขึ้นเช่นกันในหลายประเทศ เราจะดีไซน์องค์กร-สังคมอย่างไรให้เกิด social learning ให้มากที่สุด เพื่อรับมือกับ Artificial Intelligence ด้วย Collective Intelligence

ก่อนเราจะตอบได้ว่ามนุษย์ะอยู่รอดอย่างไรในยุคแห่งปัญญาประดิษฐ์ได้ อาจต้องย้อนกลับมาถามตัวเองก่อนว่า “คนเราเหนือกว่าลิงตรงไหน?”

บางครั้งโลกมันก็แปลกดีนะครับ

สันติธาร เสถียรไทย ทักษะสำหรับอนาคต Collective Intelligence การเรียนรู้ของมนุษย์ ปัญญาประดิษฐ์

Print

เรื่อง: สันติธาร เสถียรไทย

Group Chief Economist ของ Sea Limited ซึ่งมีกิจการในเครืออย่าง AirPay, Shopee และ Garena | อดีต Head of Emerging Asia Economics Research ของ Credit Suisse